یقین در تفکر فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گرو معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

چکیده
معرفت‌شناسی فارابی مکتبی است یقین‌گرا؛ بدین‎معناکه معرفت غیریقینی را معرفت حقیقی تلقی نمی‌کند. یقین اجمالاً بر دو قسم است: یقین روان‌شناختی و یقین معرفت‌شناختی. یقین روان‏شناختی عمدتاً از سنخ اقناع است و از نظرگاه منطقی و فلسفی یقین به شمار نمی‌رود؛ اما یقین معرفت‌شناختی یقینی است که از نظرگاه منطقی و فلسفی یقین به شمار می‌رود و در تفکر منطقی و فلسفی فارابی به دو قسم است: خاص و عام. یقین خاص یا ضروری (مطلق و دائم) خصوصیت جاودانی و همیشگی دارد؛ اما یقین عام یا غیرضروری (غیرمطلق و غیردائم) ممکن است در برخی زمان‌ها زایل ‌شود؛ لذا یقین به معنای حقیقی فقط قسم نخست است. یقین در تفکر فارابی اولاً ناظر به مقام تصدیق است و اگرچه تصدیق از اقسام علم حصولی است، دیدگاه وی در باب یقین، ناظر به علم حضوری نیز می‌باشد؛ چه دریافت‌های حضوری نیز می‌توانند در قالب تصدیقی و گزاره‌ای بیان یا حکایت یا تفسیر شوند؛ ثانیاً یقین در تفکر او از سنخ یقین عقلی است و چنین یقینی یا از طریق علم به احکام عقلی بدیهی و یا از طریق قیاس برهانی (مبتنی بر احکام عقلی بدیهی) حاصل می‌شود. به نظر می‌رسد مجموعاً دیدگاه‌ فارابی در مسئلة یقین کاملاً متعهد به رویکرد عقل‌گرا، موجه و دقیق ا‌ست، اگرچه ممکن است با این نقد مواجه شود که او علی ‌رغم بررسی انواع و مراتب مختلف یقین- حتی بررسی یقین در برخی ادراکات حضوری- تبیینی از کیفیت یقین در ادراکات شهودیِ عرفا [و اشراقیون] ارائه نکرده است.
 
 

کلیدواژه‌ها


. ابن‌سینا، ابوعلی حسین ‌بن عبدالله؛ البرهان: المنطق- الشفاء؛ تحقیق سعید زاید و دیگران؛ چ 1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى، 1404ق.
2.  الصدر، السید محمدباقر؛ الأسس ‌المنطقیة للإستقراء؛ تعلیقات یحیی محمد؛ ط1، بیروت: مؤسسهًْ العارف للمطبوعات، 1428ق.
3. الفارابی، ابونصر؛ احصاء العلوم؛ مقدمه و شرح على بوملحم؛ چ1، بیروت: مکتبة الهلال، 1996م.
4. ـــــ؛‌ جوابات لمسائل سئل عنها: اربع رسائل فلسفیة؛ تحقیق و تقدیم و تعلیق جعفر آل یاسین؛ چ1، تهران: انتشارات حکمت، 1371.
5. ـــــ؛‌ الخطابة‏‏: المنطقیات للفارابى‏؛ ج1، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏؛ چ1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى‏، 1408ق.
6. ـــــ؛‌ الجدل‏: المنطقیات للفارابى؛ ج1، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه؛ چ1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى‏، 1408ق.
7. ـــــ؛‌ الشعر‏: المنطقیات للفارابى؛ ج1، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه؛ چ1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى‏، 1408ق.
8. ـــــ؛‌ تحصیل السعادة؛ تقدیم و تعلیق و شرح علی بوحلم؛ ط1، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1995م.
9. ـــــ؛‌ شرایط الیقین‏‏: المنطقیات للفارابى؛ ج1، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه؛ چ1، قم: مکتبهًْ آیهًْ‌اللّه المرعشى‏، 1408ق.
10. ـــــ؛‌ فصوص الحکم؛ تحقیق از شیخ محمدحسن آلیاسین؛ چ2، قم: انتشارات بیدار‏‏‏، 1405ق.
11.ـــــ؛‌ فی التعلقات: رسائل الفارابی؛ تحقیق موفق فوزی الجبر؛ ط2، دمشق: دار الینابیع، 2008م.
12. ـــــ؛‌ فصول منتزعة؛ تحقیق و تصحیح و تعلیق فوزى نجار؛ چ2، تهران: المکتبة الزهراء 3، 1405ق.
13. ـــــ؛‌ کتاب البرهان: المنطقیات للفارابى؛ ج1، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه؛ چ1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى‏، 1408ق.
14. بلاک، ببورا إل؛ «فارابی»، ترجمة روح‏الله عالمی؛ در تاریخ فلسفة اسلامی، زیر نظر سیدحسین نصر و الیور لیمن ؛ ج1، چ3، تهران: انتشارات حکمت، 1389.
15. حسن‌زادة آملی، حسن؛ نصوص‌الحکم بر فصوص‌الحکم؛ چ1، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا، 1365.
16. دهباشی، مهدی؛ «تشکیک در نظریة مطابقت در صدق و کذب قضایا از دیدگاه فلاسفه اسلامی»؛ فصلنامة معرفت، ش8، بهار 1373.
17. رضایی، مرتضی؛ «هویت‌شناسی یقین»؛ معرفت فلسفی، سال دوم، ش2، زمستان 1383.
18. عباس‌زاده، مهدی؛ «بررسی و نقد نظریة اشراقی علم الهی»؛ فصلنامة علمی- پژوهشی قبسات، سال هجدهم، ش70، زمستان 1392.
19. ـــــ؛‌ «تصویری نظام‌مند از معرفت‌شناسی سهروردی»، فصلنامة علمی- پژوهشی ذهن، سال سیزدهم، ش51، پاییز 1392.
20. فعالی، محمدتقی؛ درآمدی بر معرفت‌شناسی معاصر و دینی؛ چ2، قم: انتشارات معارف، 1379.
21. فنائی اشکوری، محمد؛ علم حضوری؛ سنگ بنای معرفت بشری و پایه‌ای برای معرفت‌شناسی و مابعدالطبیعه متعالی؛ چ1، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی1، 1375.
22. مصباح یزدی، محمدتقی؛ آموزش فلسفه؛ ج1، چ7، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی (شرکت چاپ و نشر بین‌الملل)، 1386.
23. مطهری، مرتضی؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم (مقدمه و پاورقی)؛ ج2، چ14، تهران: انتشارات صدرا، 1385.