بینامتنیت مضامین اخلاقی قرآن با غزلیات عربی دیوان شمس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات عرب دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.

چکیده

یادگرفته­های هر شخص، خواه ناخواه در کلام و گفتارش انعکاس می­یابد و گفتار هر شخصی به تناسب بهره­گیری از منابع مختلف دستخوش تغییرات و تأثراتی است که متون و آموزه­های پیشین بر او دیکته می­کنند. شاعران نیز که همواره یک قدم از افراد دیگر در کشف نهان اشیا جلوترند، از این پدیده مستثنا نیستند؛ بلکه قصاید و اشعار شاعران به شکل بارزی، انعکاسی است از آموزه­های مختلفی که فراگرفته­اند. آموزه­های قرآنی دراین‏میان بخش وسیعی از پیش‏فرض­های ذهنی شاعران را شکل می‌دهد. در آثار مولانا نیز می­توان نمود عینی این آموزه­های اخلاقی قرآن را مشاهده کرد؛ از جمله در دیوان شمس که بخش وسیعی از آن را ابیات عربی تشکیل داده است. پژوهش حاضر بر آن است که نشان دهد چگونه مولانا معنایی عارفانه را با آیات بیان کرده است و برای تبیین این مسئله از روش تحلیلی و توصیفی بهره برده و با استناد به بینامتنی مضمون و لفظ این هم­تنیدگی مضامین آیات قرآنی را با کلام مولانا در غزلیات عربی­اش به تصویر کشده است. نتیجه این پژوهش در دو محور زیر خلاصه می­شود: نخست اینکه مولانا به دفعات زیاد، لفظ و مضامین آیات قرآنی را در غزلیات عربی به کار برده است؛ دوم آنکه تغییراتی ظریف در لفظ، معنا و موسیقی واژه­ها ایجاد کرده تا بهتر بتواند پیام مورد نظر خود را به مخاطبش منتقل کند.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم؛ ترجمه آیت‏الله مکارم شیرازی.

    1.باقری خلیلی، علی‏اکبر و عصمت عامری؛ «شادی در غزلیات شمس تبریزی با تکیه بر عوامل عرفانی»؛ دوفصلنامه علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء3، سال اول، ش2، 1389ق.

    2.بنیس، محمد؛ الشعر العربی الحدیث، بنیانه و ابدالاته؛ الجزء الثالث (الشعر المعاصر المغرب)، چ1، المغرب: دار توبقال للنشر، 1990م.

    3.حبیبی، علی اصغر؛ «بررسی روابط بینامتنی میان شعر صفی‌الدین حلی و قرآن کریم»؛ فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش­های ادبی- قرآنی، ش4، 1392، ص61-127.

    4.حیدری، حسن؛ «کلام پروردگار در غزلیات خداوندگار مولانا؛ نگرشی بر تجلی قرآن در غزلیات شمس»؛ فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهراء3، سال هفدهم و هجدهم، ش68-69، 1386.

    5.سجادی ، ضیاءالدین؛ مقدمه‏ای بر عرفان و تصوف؛ چ9، تهران: انتشارات سمت، 1380.

    1. صفوی، کورش؛ «مناسبات بینامتنی»؛ گردآورنده حسن انوشه، فرهنگنامه ادبی فارسی: دانشنامه ادب فارسی (2)؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 1376.

    7.فاضلی، قادر؛ آیات و احادیث در کلیات شمس تبریزی؛ چ1، تهران: انتشارات فضیلت علم، 1379.

    8.فاطمی، سیدحسین؛ تصویرگری در غزلیات شمس؛ چ1، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1364.

    9.کریستوا، ژولیا؛ «کلام، مکالمه و رمان»، به سوی پسامدرن: پساساختارگرایی در مطالعات ادبی؛ تدوین و ترجمۀ پیام یزدانجو؛ چ2، تهران: مرکز، 1381.

    1. گراهام، آلن؛ بینامتنیت؛ ترجمه پیام یزادنجو؛ تهران: نشر مرکز، 1380.
    2. محمدی، محمدحسین؛ «آشنایی‏زدایی در غزلیات شمس»؛ ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش4-5، 1381.
    3. محمدی آسیابادی، علی و مرضیه اسماعیل‏زاده مبارکه؛ «"الست" در غزلیات شمس و شبکه روابط معنایی آن با آفرینش، ذکر و سماع»؛ مطالعات عرفانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه کاشان، ش13، 1390.
    4. محمدی آسیابادی، علی و مرضیه اسماعیل‏زاده مبارکه؛ «ذکر، زمان و خاطره  از نظر مولوی و ارتباط آن با دلارام در غزلیات شمس»؛ پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش4، 1390.
    5. مرتاض، عبدالملک؛ «فکرةالسرقات الأدبیة و نظریة التناص»؛ مجله علامات، النادی الأدبی الثقاقی، جدة، المجلد1، 1991م.
    6. مصباح یزدی، محمد تقی؛ قرآن شناسی؛ ج2، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى1، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، بی‌تا.
    7. مفتاح، محمد؛ تحلیل الخطاب الشعری (استراجیة التناص)؛ چ3، بیروت: مرکز الثقافی العربی، 1992م.
    8. مولوی، جلال‏الدین محمد؛ کلیّات شمس یا دیوان کبیر؛ ده‏جلدی، تصحیح بدیع‏الزمان فروزان‌فر؛ چ3، تهران: دانشگاه تهران، 1363.
    9. ـــــ؛ کلیات دیوان شمس تبریزی؛ تحقیق بدیع‏الزمان فروزانفر؛ چ12، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1367.
    10.  میرزایی، فرامرز؛ «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر»؛ نشریه دانشکده ادبیات، دانشگاه شهید باهنرکرمان، ش25، 1388.
    11. نامورمطلق، بهمن؛ «پیرامتنیت یا متن‏های ماهواره­ای»؛ مقالات دومین هم‏اندیشی نشانه‏شناسی هنر، به اهتمام  حمیدرضا شعیری؛ تهران: ‌انتشارات فرهنگستان هنر، 1385.
    12. نگارش، محمد و افسانه هادی‏زاده؛ «بینامتنی قرآنی در شعر ابوتمام طائی»؛ دوفصلنامه علمی- پژوهشی زبان‏پژوهی دانشگاه الزهراء3، ش4، 1390، ص149-170.
    13. واردی، زرین و نجمه داناییان؛ «بررسی وجوه زیبایی‏شناسی غزلیات شمس»؛ نشریه ادب و زبان دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید، ش28، 1389.