منطق عرفان نظری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

این نوشته در صدد پی‌ریزی یک دستگاه سنجش به عنوان میزان و منطق مادی عرفان نظری است؛ چراکه عرفان نظری یک نظام سازمند از گزاره­های شهودی- وجودی است که به دلیل وجود امکان خطا در هنگام تبدیل شهود به تعبیر همواره نیاز ضروری به سنجش دارند و این مسئله نیاز به دستگاه سنجش را ضروری می‌نماید؛ ولی ساختار این دستگاه چیست؟ این دستگاه از دو میزان تشکیل شده است: یکی میزان دینی و دیگری میزان عقلی. هر یک از این دو میزان دو گونه معیار در خود دارند: معیارهای پایه و معیارهای غیرپایه. معیارهای پایه معیارهای ضروری، واقعی و قطعی‌اند که به نحو مطلق صدق محض هستند. معیارهای غیرپایه معیارهای محدود، تدریجی‌الحصول و نظری هستند که به نحو مشروط صادق می‌باشند. میزان دینی نظام‌واره‌ای از گزاره‌های وجودی موجود در کتاب و سنت است که با هر یک از گزاره‌هایش معیار سنجش گزاره‌های عرفانی می‌باشد. آن گزاره‌ها دو گونه دلالت دارد: یکی دلالت تحققی و دیگری دلالت قطعی که در صورت اول آن گزاره معیار پایه و در صورت دوم آن گزاره معیار غیرپایه هستند. به معیارهای پایه احتجاجات و به معیارهای غیرپایه تنجیزات گویند. احتجاجات ادله‌ای هستند که مدلول و مؤدای خود را در عقل به گونه‌ای تثبیت می‌کنند که عقل با تمامی مبانی‌اش این مؤدی را با قطع بالمعنی الاخص به نحو نامشروطی تصدیق می‌کند. تنجیزات ادله‌ای هستند که مدلول و مؤدای خود را به گونه‌ای در عقل تثبیت می‌کند که عقل به آن قطع بالمعنی الاعم می‌یابد؛ لذا مجاز به تخلف از آن نیست و در صورت تخلف از آن معذور نیست، بی‌آنکه بتواند بر اساس اصول خود آن مؤدی را به نحو نامشروط تصدیق کند. میزان عقلی صرفاً دانش کلی نظری است؛ با اصول عقلی محض و به روش استدلالی محض درباره پرسمان عقلی محض می‌اندیشد؛ دستگاهی که به صورت منطق و فلسفه تحصل پیدا کرده است. این میزان عقلی دستگاهی از گزاره­های عقلی محض است که همه گزاره‌های کلی و جزئی را در بر می‌گیرد. این گزاره‌ها بر پایه تقسیم عقل به عقل عام و عقل خاص به گزاره‌های عام عقلی محض و گزاره‌های خاص عقلی محض تقسیم می‌شوند. در این میزان ضروریات به عنوان معیارهای پایه، اصول عام و همگانی، پیشاتجربی و پیشااستدلالی و ضروری‌الصدق هستند و نظریات به عنوان معیارهای غیرپایه اصول غیرهمگانی، استدلالی.

کلیدواژه‌ها


1. آملی، سیدحیدر؛ نص النصوص فی شرح فصوص الحکم؛ تصحیح هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی؛ تهران: انتشارات توس، 1367.
2. _____؛ جامع الاسرار و منبع الانوار؛ تصحیح هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی؛ تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.
3. ترکه اصفهانی، صائن‌الدین؛ تمهید القواعد؛ تقدیم و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی؛ قم: دفتر تبلیغات حوزة علمیه، 1387.
4. صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم؛ مفاتیح الغیب؛ تعلیقات ملاعلی نوری و تقدیم محمد خواجوی؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1419ق.
5. _____؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
6. عابدی شاهرودی، علی؛ درآمدی بر چیستی فلسفه اسلامی، گفتگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه؛ به کوشش ابراهیم علی‌پور؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.
7. _____؛ «مقاله نقد عقل به عقل»؛ روش‌شناسی علوم انسانی، ش47، 1385، ص10-41.
8. فرغانی، سعیدالدین؛ منتهی المدارک؛ تحقیق و تصحیح وسّام الخطاوی؛ قم: انتشارات مطبوعات دینی، 1386.
9. فضلی، علی؛ معیار سنجش گزاره­های شهودی وجودی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1395.
10. _____؛ فلسفۀ عرفان، ماهیت و مؤلفه‌ها؛ تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، [بی‌تا].( در دست انتشار)
11. فناری، محمدبن‌حمزه؛ مصباح الانس؛ تصحیح و تقدیم محمد خواجوی؛ تهران: مولی، 1416ق.
12. قونوی، صدرالدین؛ مفتاح الغیب؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: نشر مولی، 1374.
13. قیصری، داوود؛ شرح فصوص الحکم؛ تصحیح و تقدیم سیدجلال‌الدین آشتیانی؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
14. کاشانی، عبدالرزاق؛ اصطلاحات الصوفیه؛ تصحیح و تقدیم و تعلیق مجید هادی‌زاده، تهران: انتشارات حکمت، 1381.
15. _____؛ لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام؛ تصحیح و تعلیق مجید هادی‌زاده؛ تهران: میراث مکتوب، 1379.
16. یزدان‌پناه، سیدیدالله؛ مبانی و اصول عرفان نظری؛ قم: مؤسسة آموزشی- پژوهشی امام خمینی€، 1389.