بیان پذیری عرفان؛ بررسی ادله ناظر بر متعلق تجربه، تجربه گر و تجربه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه قم

چکیده

بیان‌ناپذیری شهودها و تجارب عرفانی، به معنای ناممکن‌بودن بیان لفظیِ تجربه عرفانی است. استدلال‌هایی نظیر انتقال‌ناپذیری وجودی احساس، نمادین‌بودن زبان عرفان، نظریه استعاره، مفهوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، معلوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، محصورناپذیری تجربه عرفانی، فروتربودن رتبه معانی موضوع‌له نسبت به معانی شهودی، فنا، استحاله اشتراک لفظی و معنوی و زودگذری با رویکردهایی ناظر بر ذات تجربه‌گر، ذات تجربه و ذات متعلق تجربه در اثبات این مدعا اقامه شده‌اند. این نوشتار به توصیف و تحلیل و ارزیابی استدلال‌های یادشده می‌پردازد. نتیجه این پژوهش آن است که دلایل فوق، اغلب از ارائه مفهوم صحیحی از بیان‌ناپذیری ناتوان است و اموری در آنها ابطال شده که به ‌رغم شباهتشان به بیان‌ناپذیری، با آن تفاوت اساسی دارند؛ همچنین مقدمات برخی ادله سقیم بوده و بر برخی دیگر نقدهایی مهم وارد است؛ بنابراین نمی‌توان بر اساس این استدلال‌ها بیان‌پذیری عرفان را محال شمرد.

کلیدواژه‌ها


۱. ابن‌‌عربی، محی‌الدین؛ الفتوحات المکیة؛ بیروت: دارصادر، [بی‌تا].
۲. _____؛ فصوص الحکم؛ تهران: الزهرا، ۱۳۷۰.
۳. ابن‌فارض؛ دیوان؛ شرح مهدی محمد ناصرالدین؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
۴. اسماعیلی، مسعود؛ «مفهوم‌شناسی مسئله بیان‌ناپذیری عرفان»؛ فصلنامه حکمت عرفانی، ش۱، سال اول، ۱۳۹۰.
۵. آملی، سیدحیدر؛ المقدمات من کتاب نص النصوص؛ [بی‌جا]: توس، ۱۳۶۷.
۶. _____؛ جامع الاسرار و منبع الانوار؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸.
۷. امین‌الشریعه خویی، ابوالقاسم؛ میزان الصواب در شرح فصل الخطاب‏؛ تهران: مولی، ۱۳۸۳.
۸. انصاری، خواجه عبدالله؛ منازل السائرین؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: دارالعلم، ۱۴۱۷ق.
۹. پارسا، خواجه محمد؛ شرح فصوص الحکم؛ تصحیح دکتر جلیل مسگرنژاد؛ تهران: نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶.
۱۰. تلمسانی، عفیف الدین سلیمان؛ شرح منازل السائرین؛ قم: بیدار، ۱۳۷۱.
۱۱. جامی، عبدالرحمن؛ نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰.
۱۲. خمینی، سیدروح‌الله؛ مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۴.
۱۳. خوارزمی، تاج‌الدین حسین‌بن‌حسن؛ شرح فصوص الحکم؛ تهران: مولی، ۱۳۶۸.
۱۴. رازی، نجم‌الدین ابوبکر؛ مرصاد العباد؛ به اهتمام دکتر محمدامین ریاحی؛ چ۳، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶.
۱۵. سخایی، مژگان؛ «درآمدی بر مطالعه مقایسه‌ای عرفان اسلامی و ذن بودایی»؛ قبسات، ش۲۴، ۱۳۸۱.
۱۶. شبستری، محمودبن‌عبدالکریم؛ مثنوی گلشن راز؛ تصحیح پرویز عباسی؛ تهران: الهام، ۱۳۷۸.
۱۷. شولم، گرشوم؛ جریانات بزرگ در عرفان یهودی؛ ترجمه فریدالدین رادمهر؛ تهران: نیلوفر، ۱۳۸۵.
۱۸. الشیرازی، صدرالدین محمد؛ الاسفار الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
۱۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ رسالة الولایة، ترجمه و شرح صادق حسن‌زاده، قم: اشراق، ۱۳۸۲.
۲۰. ـــــــــــــــــ؛ الرسائل التوحیدیة، قم: بلاغ، ۱۳۸۷.
۲۱. ـــــــــــــــــ؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
۲۲. طوسی، نصیرالدین؛ شرح الاشارات و التنبیهات؛ قم: البلاغة، ۱۳۷۵.
۲۳. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد؛ منطق الطیر؛ به اهتمام و تصحیح سیدصادق گوهرین؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲.
۲۴. الغراب، محمود؛ الحب و المحبة اللهیة من کلام الشیخ الاکبر؛ دمشق: نصر، ۱۹۹۲م.
۲۵. غزالی، ابوحامد؛ احیاء علوم الدین؛ بیروت: دار الکتاب العربی، [بی‌تا].
۲۶. فرغانی، سعیدالدین سعید؛ منتهی المدارک و مشتهی کل عارف و سالک؛ [بی‌جا]: المکتب الصنایع، ۱۲۹۳ق.
۲۷. فیض کاشانی، ملامحسن؛ عین الیقین؛ قم: المطبعة وفا، ۱۴۲۸ق.
۲۸. قونوی، صدرالدین؛ النصوص؛ [بی‌جا]: [بی‌نا]، ۱۳۷۰.
۲۹. _____؛ شرح الاربعین حدیثا؛ قم: بیدار، ۱۳۷۲.
۳۰. _____؛ مفتاح الغیب؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مولی، ۱۳۷۴.
۳۱. _____؛النفحات الالهیة؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مولی، ۱۳۷۵.
۳۲. قیصری، محمدداوود؛ شرح فصوص الحکم؛ تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۷۵.
۳۳. کاشانی، عزالدین محمود؛ مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة؛ تهران: [بی‌نا]، ۱۳۸۸.
۳۴. مستملی بخاری، اسماعیل؛ شرح التعرف؛ تصحیح و تحقیق محمد روشن؛ تهران: اساطیر، ۱۳۶۳.
۳۵. نراقی، ملامحمدمهدی؛ «قرة العیون»، در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران؛ جلال‌الدین آشتیانی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸.
۳۶. نسفی، عزیزالدین‌بن‌محمد؛ کشف الحقایق؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.
۳۷. _____؛ الانسان الکامل؛ تهران: طهوری، ۱۳۷۷.
۳۸. هجویری غزنوی، ابوالحسن علی‌بن‌عثمان الجلابی؛ کشف المحجوب؛ تصحیح ژوکوفسکی؛ تهران: طهوری، ۱۳۷۸.
۳۹. همدانی، مولی عبدالصمد؛ بحر المعارف؛ تحقیق حسین استادولی؛ تهران: مؤسسه حکمت، ۱۳۷۸.
40. Brightman, Edgar Sheffield; A philosophy of Religion; New York: prentice-Hall, Inc. 1947.
41. James, William; Varities of Religious experience; New York: Routledge, 2002.
42. Otto, Rudolf; The Idea of the Holy; translated by john W. Hurvey; New York: Oxford university press, 1958.
43. Sells, Miehael, A; Mystical Languages of unsaying; the university of Chicago press, 1994.
44. W.T. Stace; Mysticism and Philosophy; London: Macmillan, 1973.