بیان‌پذیری عرفان؛ تقریر و ارزیابی ادله ناظر بر زبان، ادراک و کیفیات نفسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

بیان‌ناپذیری عرفان، با مفهوم «استحاله به قالب لفظ درآمدنِ تجربه عرفانی»، یکی از مشخصه‌های شهود یا تجربه عرفانی تلقی شده است. وجود این خصیصه درباره تجربه عرفانی، به طیف وسیعی از استدلال‌ها مستند است که از آن جمله می‌توان به این استدلال‌ها اشاره کرد: نابینایی معنوی، مانعیت عقل، فروتربودن رتبه معانی موضوع‌له نسبت به معانی شهودی، مفهوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، استحاله کلام حین وصال، انتقال‌ناپذیری وجودیِ احساس، عمق عاطفه و احساس در تجربه عرفانی. در بررسی این دلایل مشاهده می‌شود که برخی از آنها مبانی و مقدمات نادرستی دارند، یا نقض‌ها و اشکالاتی جدی بر آنها وارد است، یا درک درستی از مفهوم بیان‌ناپذیری در آنها وجود ندارد؛ ازاین‌رو یا دلایل، وافی به مقصود نیست یا نمی‌توان بیان‌ناپذیری مدنظر در این دلایل را «استحاله به لفظ درآمدنِ تجربه عرفانی» دانست؛ درنهایت باید چنین نتیجه گرفت که امکان بیان تجارب و شهودهای عرفانی منتفی نیست و اقامه استدلال به نفع بیان‌پذیری، راه غیرممکنی را نمی‌پیماید.

کلیدواژه‌ها


  1. 1.ابن‌عربی، محی‌الدین؛ الفتوحات المکیة؛ بیروت: دار صادر، [بی‌تا].

    2._____؛ فصوص الحکم؛ تهران: الزهراء، ۱۳۷۰.

    3.ابن‌فارض؛ دیوان؛ شرح مهدی محمد ناصرالدین؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.

    4.اسماعیلی، مسعود؛ «مفهوم‌شناسی مسئله بیان‌ناپذیری عرفان»؛ فصلنامه حکمت عرفانی، ش۱، سال اول، ۱۳۹۰.

    5.آملی، سیدحیدر؛ المقدمات من کتاب نص النصوص؛ [بی‌جا]: توس، ۱۳۶۷.

    6._____؛ جامع الاسرار و منبع الانوار؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸.

    7.امین‌الشریعه خویی، ابوالقاسم؛ میزان الصواب در شرح فصل الخطاب‏؛ تهران: مولی، ۱۳۸۳.

    8.انصاری، خواجه عبدالله؛ منازل السائرین؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: دارالعلم، ۱۴۱۷ق.

    9.پارسا، خواجه محمد؛ شرح فصوص الحکم؛ تصحیح دکتر جلیل مسگرنژاد؛ تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶.

    1. تلمسانی، عفیف‌الدین سلیمان؛ شرح منازل السائرین؛ قم: بیدار، ۱۳۷۱.
    2. جامی، عبدالرحمن؛ نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰.
    3. خمینی€، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی€، ۱۳۸۴.
    4. خوارزمی، تاج‌الدین حسین‌بن‌حسن؛ شرح فصوص الحکم؛ تهران: مولی، ۱۳۶۸.
    5. رازی، نجم‌الدین ابوبکر؛ مرصاد العباد؛ به اهتمام دکتر محمدامین ریاحی؛ چ۳، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶.
    6. سخایی، مژگان؛ «درآمدی بر مطالعه مقایسه‌ای عرفان اسلامی و ذن بودایی»؛ قبسات، ش۲۴، ۱۳۸۱.
    7. شبستری، محمود‌بن‌عبدالکریم؛ مثنوی گلشن راز؛ تصحیح پرویز عباسی؛ تهران: الهام، ۱۳۷۸.
    8. شولم، گرشوم؛ جریانات بزرگ در عرفان یهودی؛ ترجمه فریدالدین رادمهر؛ تهران: نیلوفر، ۱۳۸۵.
    9. الشیرازی، صدرالدین محمد؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
    10. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ رسالة الولایة؛ ترجمه و شرح صادق حسن‌زاده؛ قم: اشراق، ۱۳۸۲.
    11. _____؛ الرسائل التوحیدیة؛ قم: بلاغ، ۱۳۸۷.
    12. _____؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
    13. طوسی، نصیرالدین؛ شرح الاشارات و التنبیهات؛ قم: البلاغة، ۱۳۷۵.
    14. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد؛ منطق الطیر؛ به اهتمام و تصحیح سیدصادق گوهرین؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲.
    15. الغراب، محمود؛ الحب و المحبة الالهیة من کلام الشیخ الاکبر؛ دمشق: نصر، ۱۹۹۲م.
    16. غزالی، ابوحامد؛ احیاء علوم الدین؛ بیروت: دار الکتاب العربی، [بی‌تا].
    17. فرغانی، سعیدالدین سعید؛ منتهی المدارک و مشتهی کل عارف و سالک؛ [بی‌جا]: المکتب الصنایع، ۱۲۹۳ق.
    18. فیض کاشانی، ملامحسن؛ عین الیقین؛ قم: المطبعة وفا، ۱۴۲۸ق.
    19. قونوی، صدرالدین؛ النصوص؛ [بی‌جا]: [بی‌نا]، ۱۳۷۰.
    20. _____؛ شرح الاربعین حدیثا؛ قم: بیدار، ۱۳۷۲.
    21. _____؛ مفاتیح الغیب؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مولی، ۱۳۷۴.
    22. _____؛ النفحات الالهیة؛ تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مولی، ۱۳۷۵.
    23. قیصری، محمدداوود؛ شرح فصوص الحکم؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵.
    24. کاشانی، عزالدین محمود؛ مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة؛ تهران: [بی‌نا]، ۱۳۸۸.
    25. مستملی بخاری، اسماعیل؛ شرح التعرف؛ تصحیح و تحقیق محمد روشن؛ تهران: اساطیر، ۱۳۶۳.
    26. نراقی، ملامحمدمهدی؛ «قرة العیون»؛ در سیدجلال‌الدین آشتیانی (تحقیق، مقدمه و تعلیق)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸.
    27. نسفی، عزیزالدین‌بن‌محمد؛ کشف الحقایق؛ تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.
    28. _____؛ الانسان الکامل؛ تهران: طهوری، ۱۳۷۷.
    29. هجویری غزنوی، ابوالحسن علی‌بن‌عثمان الجلابی؛ کشف المحجوب؛ تصحیح ژوکوفسکی؛ تهران: طهوری، ۱۳۷۸.
    30. همدانی، مولی‌عبدالصمد؛ بحر المعارف؛ تحقیق حسین استادولی؛ تهران: مؤسسه حکمت، ۱۳۷۸.

    40. Brightman, Edgar Sheffield; A philosophy of Religion; New York: prentice-Hall, Inc. 1947.

    41. James, William; Varities of Religious experience; New York: Routledge, 2002.

    42. Otto, Rudolf; The Idea of the Holy; translated by john W. Hurvey; New York: Oxford university press, 1958.

    43. Sells, Miehael, A; Mystical Languages of unsaying; the university of Chicago press, 1994.

    44. W.T. Stace; Mysticism and Philosophy; London: Macmillan, 1973.