موضوع‌شناسی علوم انسانی و اقتضائات روش‌شناختی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

 
یکی از مسائل مهم و اصلی در علوم انسانی، روش‌شناسی آن است. عوامل و متغیرهای مختلفی در روش‌شناسی نقش دارند که از جمله آن، موضوع علوم انسانی و نوع تلقی از آن است. موضوع علوم انسانی در یک معنای کلی، انسان و جامعه و در معنای دقیق‌تر عبارت است از کنش‌ انسانی. نوع تلقی از انسان و کنش‌های وی در مکاتب علمی- نظیر پارادایم‌های سه‌گانه در علوم انسانی- متفاوت بوده و بر اساس آن، به روش‌شناسی متفاوتی نائل شدند. کنش انسانی به مثابه موضوع علوم انسانی دارای مختصات و ویژگی‌های مختلفی‌اند که آن را از موضوع دیگرعلوم به‏ویژه علوم طبیعی متمایز می‌ُسازد. این ویژگی‌ها عبارت‏اند از: آگاهانه‌بودن، ارادی‌بودن، هدفمند‌بودن، معناداربودن، اعتباری‌بودن و... که وجود هر کدام به گونه‌ای در روش‌شناسی علم نقش داشته و درمجموع در علوم انسانی نیز اقتضای روشی خاصی خواهد داشت. مقاله حاضر با روش اسناد و مدارکی در گردآوری داده‌ها و روش عقلی در تحلیل اطلاعات، زمینه را برای نظریه‌پردازی در روش‌شناسی علوم انسانی فراهم ‌می‌سازد؛ ازاین‏رو سعی‌می‌شود ضمن معرفی انسانِ علوم انسانی و روش شناخت آن، به ویژگی‌های کنش انسانی و اقتضائات روش‌شناختی آن در علوم انسانی بپردازد.
مقاله حاضر برگرفته از طرح تحقیقی «معیار دینی‌بودن علوم انسانی» (از نگارنده مقاله) مربوط به صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (INSF) Iran National Science Foundation به شماره 91004340  می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابراهیم‏زاده آملى، عبدالله؛ «انسان در نگاه اسلام و اومانیسم»، قبسات؛ ش44، 1386.
    2. ابن‏سینا؛ الشفاء- المنطق؛ قم: انتشارات مرعشی نجفی، 1405ق.
    3. ـــــ؛ النجات؛ مقدمه و تصحیح محمدتقى دانش‌پژوه؛ چ2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران‏، 1379.
    4. آخوند خراسانی، محمدکاظم؛ کفایة الاصول؛ قم: مؤسسة آل‏البیت لاحیاء التراث، 1411ق.
    5. استراوس، لوی؛ انسان‌شناسی فلسفی؛ ترجمه صدر نبوی؛ تهران: دانشگاه تهران، 1365.
    6. ایمان، محمدتقی؛ فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی؛ چ1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
    7. بستان، حسین و دیگران؛ گامی به سوی علم دینی؛ ج1 (ساختار علم تجربی و امکان علم دینی)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.
    8. بلیکی، نورمن؛ پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی؛ ترجمه سیدحمیدرضا حسنی و دیگران؛ چ2، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1393.
    9. پارسانیا، حمید؛ جهان‌های اجتماعی؛ چ2، قم: کتاب فردا، 1392.
    10. پورحسن، قاسم؛ «اعتباریات اجتماعی و نتایج معرفتی آن؛ بازخوانی دیدگاه علامه‌ طباطبایی»، مجله حکمت و فلسفه؛ ش36، 1392.
    11. ترخان، قاسم؛ «ویژگی‌های پارادایمی موضوع علوم انسانی اسلامی از نگاه علامه طباطبایی»، قبسات؛ دوره 22، ش84، 1396.
    12. جوادی آملی، عبدالله؛ صورت و سیرت انسان در قرآن؛ قم: نشر اسراء، 1379.
    13. ـــــ؛ تفسیر انسان به انسان؛ چ1، قم: اسراء، 1384.
    14. علامه حلی، ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ی‍وس‍ف؛ الجوهر النضید؛ قم: انتشارات بیدار، 1423ق.
    15. راین، آلن؛ فلسفه علوم اجتماعی؛ ترجمه عبدالکریم سروش؛ چ1، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1367.
    16. رجبی، محمود؛ انسان‌شناسی؛ قم: مؤسسه امام خمینی€، 1385.
    17. روح‌الامینی، محمود؛ مبانی انسان‌شناسی (گرد شهر با چراغ)؛ تهران: عطار، 1377.
    18. زعیمیان، تغرید؛ الآراء الفلسفیة عند أبى‌العلاء المعرى و عمر الخیام؛ مصر: دار الثقافه للنشر، 2002م.
    19. سروش، عبدالکریم؛ تفرج صنع: گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی؛ تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1385.
    20. سوزنچی، حسین؛ معنا، مکان و راهکارهای تحقق علم دینی؛ تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1389.
    21. شریفی، احمدحسین؛ مبانی علوم انسانی اسلامی؛ چ1، تهران: انتشارات آفتاب توسعه، 1393.
    22. صدر، سیدمحمدباقر؛ دروس فی علم الاصول؛ بیروت:  دار الکتاب اللبنانی، 1406ق.
    23. صدرالدین الشیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة؛ چ2، قم: طلیعه نور، 1428ق.
    24. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ تهران: صدرا، 1364.
    25. ـــــ؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ چ2، قم: اسماعیلیان، 1371.
    26. ـــــ؛ نهایة الحکمة؛ تعلیقه و شرح غلامرضا فیاضى؛ چ4، قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1386.
    27. علی‌تبار، رمضان؛ «بررسی تطبیقی مبانی انسان شناختی علم دینی و علم سکولار»، قبسات؛ ش71، 1393.
    28. ـــــ؛ «معیار علم دینی با تأکید بر علوم انسانی اسلامی (از منظر علامه طباطبایی)»، قبسات، ش81، 1395.
    29. ـــــ؛ طرح تحقیقی «معیار دینی‌بودن علوم انسانی» مربوط به صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (INSF) Iran National Science Foundation (در دست تدوین)، به شماره 91004340.
    30. عمیق، محسن؛ «کاوشی در حقیقت اراده انسان»، انسان‌پژوهی دینی؛ ش30، 1392.
    31. غفاری، غلامرضا و ابراهیمی لویه؛ جامعه‌شناسی تغییرات اجتماعی؛ تهران: نشر اگرا و لویه، 1384.
    32. کاپلستون، فردریک؛ تاریخ فلسفه؛ ترجمه عبدالحسین آذرنگ؛ ج9، تهران؛ انتشارات سروش، 1366.
    33. کبیر، یحیی؛ فلسفه آنتروپولوژی؛ قم: مطبوعات دینی، 1391.
    34. کیم، جگون؛ «تبیین علمی»، علم‏شناسی فلسفی؛ ترجمه عبدالکریم سروش؛ تهران: صراط، 1388.
    35. گرامی، غلامحسین؛ انسان در اسلام؛ قم: دفتر نشر معارف، 1384.
    36. لیتل، دانیل؛ تبیین در علوم اجتماعی: درآمدی به فلسفه علم الاجتماع؛ ترجمه عبدالکریم سروش؛ تهران: نشر صراط، 1381.
    37. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ آموزش فلسفه؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1364.
    38. مطهری، مرتضی؛ مقدمه‌اى بر جهان‏بینى اسلامى؛ ج1 (انسان و ایمان)، تهران: صدرا، 1371.
    39. ـــــ؛ مقدمه‌اى بر جهان‏بینى اسلامى؛ ج4 (انسان در قرآن)، تهران: صدرا، 1373.
    40. ـــــ؛ آشنایی با منطق؛ چ37، قم: انتشارات صدرا، 1386.
    41. میرنصیری، سیدروح‏اله؛ موضوع، روش و هدف علوم انسانی از منظر علّامه طباطباییŠ (پایان‏نامه)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1394.
    42. میرنصیری، سیدروح‏اله و ابوالفضل ساجدی؛ «اعتباریات و علوم انسانی از منظر علامه طباطبایی»، قبسات؛ ش48، 1396.
    43. وینچ، پیتر؛ ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه؛ ترجمه زیر نظر سمت؛ چ1، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها «سمت»، 1372.
    44. Hastings, Nancy Baxter; Workshop calculus: guided exploration with review; Vol.2. Springer Science & Business Media, 1998.
    45. Carlson, Robert; A concrete introduction to real analysis; CRC Press, 2006.
    46. Berger. P. L. & T. Luckmann; the Social Construction of Reality; Garden City: Doubleday, 1966.
    47. Popper. Karl R; the Poverty of Historicism; The Beacon Press, 1957.
    48. Robert P. Murphy & Amadeus Gabriel; Study Guide to Human Action a Treatise on Economics; Alabama: Ludwig von Mises Institute, 2008.