بررسی تحوّل معناشناختی واژه حُبّ در قرآن کریم نسبت به ادبیّات عصر جاهلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان (نویسنده مسئول)

2 مدرس دانشگاه فرهنگیان- پردیس علامه امینی

3 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی

چکیده

بعثت پیامبر اعظم(ص) و نزول قرآن کریم، بهتدریج باورها، جهان‏بینی و هنجارهای جامعه جاهلی را تغییر داد و آن را به سمت مفاهیمی والاتر و عمیق‏تر رهنمون ساخت. این تحوّل و انقلاب عقیدتی- اجتماعی، ناگزیر نظام زبانی را نیز با دگردیسی عمیقی درگیر نمود؛ چراکه «زبان» به مثابه پدیدهای اجتماعی- فرهنگی پیوند چندسویه و متقابلی با بافت اجتماعی و نظامهای ارزشی جامعه دارد و هرگونه تغییر در چارچوب‏های فکری و عقیدتی جامعه با فهم نشانههای زبانی مرتبط است.
یکی از وُجوه شایسته­ توجه در تغییر نظام ارزشی جامعه صدر اسلام، تغییر بنیادینی است که در مفاهیم «حُبّ» (= عشق) و مشتقّات آن رخ داد؛ بهطوری‏که در قرآن کریم، دایره معنایی این واژه با مفهوم مستفاد از آن در دوره جاهلی، تغییر اساسی یافت. محور همنشینی واژه «حُبّ» در هنجارهای ادبی- اجتماعی جامعه جاهلی به محبوبههای شاعران و اَبطال و آثار مسکن و کاشانه و دیار آنها محدود می‏شد و مفاهیم والا و چالشبرانگیز اعتقادی، مورد توجه و عنایت نبود؛ امّا در رهیافت‏های معناشناختی قرآن کریم، حوزه معنایی «حُبّ» رنگ اعتقادی- اسلامی به خود گرفت و نظام دلالی آن، از حُبّ و عشق زمینی به حُبّ الهی و محبّت چندسویه متعالی خدا- انسان تغییر جهت داد؛ بهطوری‏که قرنهاست محورها و حدود حُبّ الهی محلّ بحث اندیشمندان و چه بسا تکوین نحلههای خاصّ عقیدتی نیز بوده است. مقاله حاضر با عطف توجه به این موضوع مهم، تلاشی است جهت بررسی تحوّل معناشناختی واژه حُبّ و مشتقّات آن در قرآن کریم.
 

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. آذرنوش، آذرتاش؛ تاریخ زبان و فرهنگ عربی؛ چ پنجم، تهران: انتشارات سمت، 1384.
  3. ابن‎طلال الهاشمی، غازی بن محمّد؛ الحُب فی القرآن الکریم؛ الطبعة الثانیة، عمّان، اُردن: دائرة المکتبة الوطنیة، 2010م.
  4. ابن‏کثیر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ الطبعة الأولی، بیروت، لبنان: نشر إحیاء الکتب العربیة، 1419ق.
  5. ابن‏میمون، محمد بن مبارک بن محمد؛ منتهی الطلب من أشعار العرب؛ مج1، تحقیق و شرح محمد نبیل طریفی؛ بیروت: دارصادر، 1991م.
  6. ابوطالب بن عبدالمطلّب؛ دیوان أبیطالب عَمُّ النَّبی؛ تصحیح محمّد التونجی؛ الطبعة الأولی، بیروت: نشر دارالکتاب العربی، 1414ق.
  7. احمدی، حبیب‏الله؛ زیباترین سخن؛ چ چهارم،قم: انتشارات فاطیما، 1384.
  8. اختیار، منصور؛ معنی‏شناسی؛ چ اول، تهران: انتشارات دانشگاه، 1348.
  9. البدر، مصطفی رافد؛ الرافد لألفاظ القرآن الکریم؛ چ اول، قم: منشورات ذوی القُربی، 1391.

10. بیضاوی، عبداللّه بن عمر؛ أنوار التنزیل وأسرار التأویل؛ بیروت: نشر دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.

11. ترجانی‏زاده، احمد؛ شرح معلّقات سبع؛ چ اول، تهران: انتشارات سروش، 1382.

12. تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم؛ وجوه قرآن؛ تصحیح مهدی محقّق؛ چ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1386ق.

13. جارالله، مها یوسف؛ الحُبّ و البغض فی القرآن الکریم؛ الطبعة الأولی، بیروت: دار ابن‏الحزم للطباعة و النشر، 1422ق.

14. الجبوری، یحیی؛ شعر هدبة بن الخشرم العذری؛ الطبعة الثانیة، کویت: دارالقلم للنشر و التوزیع، 1986م.

15. حسّان بن ثابت؛ دیوان حسّان بن ثابت؛ تصحیح عبدالله مهنّا، نشر دارالکتب العلمیة، الطبعة الثانیة ، بیروت: 1994م.

16. خلف مراد، عبدالرحیم؛ درآمدی بر معناشناسی قرآن؛ چ اول، قم: انتشارات دارالعلم، 1385.

17. دزفولی، محمد و علی صیادانی؛ «تحلیل و بررسی مصداقهای واژه ی فتوت (در دیوان عنتره بن شداد)»؛ فصلنامه لسان مبین، سال سوم، ش7، 1391، ص164-183.

18. دورانت، ویل؛ تاریخ تمدّن؛ ترجمه فریدون بدره‏ای و دیگران؛ چ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج11، 1371.

19. دیّانی، محمود؛ «معنای زندگی از منظر سیدمحمّدحسین طباطبایی»؛ فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال 12، ش14، 1389، ص23ـ37.

20. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ الطبعة الأولی، [بی‏جا]: دارالعلم الشامیة، [بی­تا].

21. زرین کوب، عبدالحسین؛ بامداد اسلام؛ چ نهم، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1379.

22. زمخشری، محمود؛ الکـَشّاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ الطبعه الثالثه، بیروت: نشر دارالکتاب العربی، 1407ق.

23. زهیر بن أبی سلمی؛ دیوان زهیر بن أبی‏سلمی؛ تصحیح علی حسن فاعور؛ بیروت: نشر دارالکتب العلمیه، 1988م.

24. السّموأل و عروة بن الورد؛ دیوانا عروة بن الورد و السّموأل؛ تصحیح کریم البستانی؛ الطبعة الأولی، بیروت: دار بیروت للِّطباعة و النشر، 1402ق.

25. شیخ صدوق؛ کمال‏الدّین و تمام النعمة؛ تحقیق علی‏اکبر غفاری؛ قم: مؤسسة النشر الإسلامی لجامعة المدرّسین، 1405ق.

26. صالحی‏زاده، محمداسماعیل؛ محبّت در قرآن؛ چ اول، قم: انتشارات اشک یاس، 1388.

27. صفا، ذبیح‏الله؛ حماسه‏سرایی در ایران؛ چ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1384.

28. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ پنجم، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیّه، 1417ق.

29. طرفه بن العبد؛ دیوان طرفة بن العبد؛ شرح الأعلم الشنتمری، تحقیق دریّه الخطیب و لطفی صقال؛ الطبعة الثانیة، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النّشر، 2000م.

30. عارفی، داوود؛ حُبّ در قرآن؛ چ اول، قم: انتشارات سبط النبی، 1388.

31. عبدالتواب، رمضان؛ مباحثی در فقه اللغه و زبان‏شناسی عربی؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ چ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1367.

32. عبدالرؤوف، حسین و مستنصر میر؛ مطالعه قرآن به منزله اثری ادبی؛ ترجمه ابوالفضل حُرّی؛ چ اول، تهران: انتشارات نیلوفر، 1390.

33. عبدالله، محمدحسن؛ الحبُّ فی التراث العربی؛ الکویت: نشر عالَم المعرفة، 1980م.

34. عنترة بن شدّاد؛ دیوان عنترة بن شدّاد؛ الطبعة الأولی، بیروت: نشر صاحب المکتبة الجامعیّة، 1983م.

35. فیّاض، علی‏اکبر؛ تاریخ اسلام؛ چ شانزدهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1385.

36. قائمی‏نیا، علیرضا؛ معناشناسی شناختی قرآن؛ چ اول، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.

37. قرشی، سیدعبدالکریم؛ قاموس القرآن؛ ج7، چ دهم، تهران: انتشارات دارالکتب الإسلامیه، 1384.

38. قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن؛ رساله قشیریه؛ ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‎الزمان فروزانفر؛ چ هفتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1381.

39. گیب، همیلتن؛ اسلام: بررسی تاریخی؛ ترجمه منوچهر امیری؛ چ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.

40. نصر، سیدحسین؛ «ترجمه انگلیسی قرآن به کوشش مسلمانان- مصاحبه با آمنه شیرازی‏نژاد»؛ ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، سال 8، ش11، بهمن ماه 1392، ص42 ـ 44.

41. نوری، یحیی؛ جاهلیّت و اسلام؛ تهران: مرکز انتشارات بنیاد علمی و اسلامی سیّدالشّهداء، 1360.

42. یاحقی، محمدجعفر و همکاران؛ فرهنگنامه قرآنی؛ ج5، چ دوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1377.