ذات ‌گرایی جدید مابعدالطبیعه جدید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

 
در مابعدالطبیعه «ذات» نه به معنای «ماهیت»، بلکه به معنای «وجود» و «واقعیت» است. «ذات‌گرایی» به معنای «واقعیت‌گرایی» است. ذات‌گرایی قدیم، ضد ذات‌گرایی و ذات‌گرایی جدید سه جریان مابعدالطبیعی‌اند. در ذات‌گرایی قدیم «اشیا» دارای ذات و خواص ذاتی (واقعیت و خواص واقعی)اند. ذوات و خواص ذاتی صرف ذوات و خواص ذاتی جوهری‌اند و هرچند اجسام منفعل و نفس و عقل فعّال‌اند، درنهایت ایستا و ناپویایند. علم به اشیا علم به خواص ذاتی آنها از طریق برهان و بنابراین مطابق با واقع آنهاست. در ضد ذات‌گرایی اشیا نه دارای ذات و نه دارای خواص ذاتی‌اند؛ علم به آنها نه طبق واقع آنها بلکه طبق تعریف و قرارداد آنها و «بهترین تبیین از آنها» است. در ذات‌گرایی جدید، اشیا دارای ذوات و خواص ذاتی جوهری، رویدادی، فرایندی، رابطه‌ای و خاصیتی پویا هستند. آدمی نیز دارای همه این گونه ذوات و خواص ذاتی طبق واقع است و آنها ریشه اعتبار ذوات و خواص ذاتی طبق اعتبار در اعتبارات عامّ انسان‌هایند. علم به اشیا «بهترین تبیین از آنها نزد دوستداران این تبیین» است و «تقریباً صادق» و «تقریباً مطابق با واقع» است. ذات‌گرایی جدید مابعدالطبیعه جدیدی است. روایت جدیدی از ذات‌گرایی قدیم است. آن نیازمند شناسایی است و معرفت‌شناسی و روش‌شناسی آن نیازمند نقّادی و بازسازی است.
 


* دانشیار گروه معرفت شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.            idadjoo@gmail.com
      تاریخ دریافت: 28/10/98               تاریخ تأیید: 03/08/99

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‌سینا؛ الهیات از کتاب شفا؛ ویرایش و ترجمه ابراهیم دادجو؛ چ3، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1395.
  2. ـــــ؛ الشفاء- البرهان؛ با مقدمه ابراهیم مدکور؛ قم: منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.
  3. ارسطو؛ درباره آسمان؛ ترجمه اسماعیل سعادت؛ چ2، تهران: هرمس، 1390.
  4. ـــــ؛ درباره نفس؛ ترجمه علی‏مراد داوودی؛ چ3، تهران: حکمت، 1369.
  5. ـــــ؛ طبیعیات؛ ترجمه مهدی فرشاد؛ تهران: امیرکبیر، 1363.
  6. ـــــ؛ متافیزیک؛ ترجمه شرف‏الدین خراسانی؛ چ1، تهران: نشر گفتار، 1366.
  7. ـــــ؛ منطق ارسطو؛ ترجمه شمس الدین ادیب سلطانی؛ تهران: نگاه، 1378.
  8. بارکلی، جرج؛ رساله در اصول علم انسانی و...؛ ترجمه منوچهر بزرگمهر؛ تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375.
  9. جوادی آملی، عبدالله؛ رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه؛ بخش اول از جلد دوم، چ3، قم: مرکز نشر اسراء، 1386.
  10. ـــــ؛ رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه؛ بخش پنجم از جلد اول، چ1، قم: مرکز نشر اسراء، 1375.
  11. دادجو، ابراهیم؛ «ذات‌گرایی جدید در فلسفه علم معاصر (جریانی مهم اما ناآشنا در ایران معاصر)»، فصلنامه ذهن؛ ش74، 1397، ص51-82.
  12. ـــــ؛ مابعدالطبیعه از نگاه ارسطو و ابن‌سینا، چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
  13. رضایی، رحمت‎الله؛ «استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره‌های مربوط به عالم خارج»، فصلنامه معرفت فلسفی؛ س2، ش2، 1383، ص61-96.                                     
  14. صدرالمتألهین‏شیرازی، محمدبن‏ابراهیم؛ الحکمة‎ المتعالیة فی‏الاسفار العقلیة الاربعة؛ با مقدمه شیخ رضا المظفر؛ ط5، لبنان- بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1409ق.
  15. ــــــ؛ الحکمة‎ المتعالیة فی‏الاسفار العقلیة الاربعة؛ ط2، لبنان- بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
  16. ـــــ؛ تعلیقة علی الهیات الشفاء، در دو جلد، تصحیح نجفقلی حبیبی؛ تهران: بنیاد حکمت صدرا، 1382.
  17. طالقانی، سیدعلی؛ «استنتاج امر مشاهده‌نشده از امر مشاهده‌شده: استقراء، قیاس یا استنتاج از راه بهترین تبیین»، فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی؛ ش70، 1391، ص79-102.
  18. طباطبائی، محمدحسین و مرتضی مطهری؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ چ8، قم: انتشارات صدرا، 1374.
  19. علیزاده ممقانی، رضا؛ «استنتاج از بهترین تبیین»، دو فصلنامه پژوهش‌های فلسفی؛ ش12، 1386، ص139-160.
  20. گلشنی، مهدی؛ دیدگاههای فلسفی فیزیکدانان معاصر؛ چ1، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1369.
  21. منصوری، علیرضا؛ «استقراء بدبینانه و رئالیسم علمی»، در جمعی از محققان، رئالیسم؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393، ص333-345.
  22. هارمن، گیلبرت؛ «استنتاج از راه بهترین تبیین»، ترجمه رحمت‌الله رضائی؛ فصلنامه ذهن؛ ش23، 1384، ص145-154.

19. Aristotle; The Complete Work of Aristotle; edit. Jonathan Barnes; Two vols, Prinction University Press, 1995.

20. Berkeley, George; The Works of George Berkeley; edit. A. A. Luce and T. E. Jessop; 9 vols., London, 1948.

21. Bird, Alexander; ‘Essences and Natural Kinds”, in Routledge Companion to Metaphysics; Abingdom, 2009, pp.‎497-506.

22. _____; “the Metaphysics of Natural Kinds”, Springer Netherlands, Synthese, 2015, pp.1-30.

23. Cartwright, N.; Nature’s Capacities and Their Measurement; Oxford: Clarendon Press, 1989.

24. Chakravarty, Anjan; A Metaphysics for Scientific Realism, Knowing the Unobservable; Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

25. Ellis, Brian; Scientific Essentialism; Cambridge, 2001.

26. _____; The Philosophy of Nature, A Guide to the New Essentialism; Acumen, 2002.

27. _____; Social humanism: A new metaphysics; Routledge, 2012.

28. Hume, David; A Treatise of Human Nature; ed. By L. A. Selby- Bigge; Oxford, 1951.

29. Lewis, David; On the Plurality of Worlds; Oxford: Blackwell Publishers, 1986.

30. Locke, John; An Essay Concerning Human Understanding; Abriged and edited by A. S. Pringle- Pattison, Oxford, 1924.

31. Newton, Isaac; Mathematical Principles of Natural Philosophy and System of the World; translated by A. Motte, revised and annotated by F. Cajori; Cambridge, 1934.

32. Psillos, Stathis; Knowing the Structure of Nature, Essays on Realism and Explanation; Palgrave, MacMillan, 2009.

33. Sankey, Howard; Scientific Realism and the Rationality of Science;Published by Ashgate Publishing Company, England, 2007.

34. Weatherson, Brian; “David Lewis”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy; (winter 2016 Edition), Edvard N. Zalta(ed.), URL= <https:// Plato.Stanford. edu/ archives/ win 2016/ entries/ david-lewis/>.