علم در سه معنا به کار می‌رود: دانش، معرفت‌های متعدد به یک چیز و تک‌تک گزاره‌های علمی صادق. واقع‌گرایی معاصر که عمدتاً واقع‌گرایی تقریبی است، علم به هر سه معنا را در حال پیشرفت و تقریباً درست می‌داند. نگارنده این مقاله که مدعی بازسازی واقع‌گرایی قوی فلسفه اسلامی است، با فرق‌گذاری بین آنها، علم به دو معنای نخست را در حال پیشرفت و تقریباً درست، اما علم به معنای سوم را ثابت و مطلقاً درست می‌داند. واقع‌گرایی تقریبی با باور به خواص ذاتی (خواص واقعی) یک چیز و سختی و پیچیدگی دستیافتن به آنها به «تقرّب به حقیقت» چیزها و بنابراین به صدق تقریبی علم (گزاره‌های علمی صادق) باور دارد و علم به یک چیز را «استنتاج از راه بهترین تبیین» می‌داند. واقع‌گرایی مطلق و پیشرونده با پذیرش سختی و پیچیدگی دستیافتن به خواص ذاتی یک چیز و در عین حال با ادعای توانایی ما بر دستیافتن به آنها (بر اساس اینکه خواصی اساسی‌تر از خواص ذاتی نیست و با نظر به توفیقات علم و صنایع پیشرفته بر اساس کشف همان خواص) از ادعای «تقرّب به حقیقت» دوری کرده و گزاره‌های علمی صادق را در حدودی که صدق می‌کنند، مطلقاً صادق دانسته، علم به یک چیز را «استنتاج از راه تبیین درست» می‌داند. اشاره به واقع‌گرایی تقریبی مغربزمین واقع‌گرایی مطلق فیلسوفان مسلمان و تفسیر آن به واقع‌گرایی مطلق و پیشرونده محور روش‌شناختی مقاله است. *دانشیار گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
تاریخ دریافت: 20/07/99 تاریخ تأیید: 29/02/1400
ابطحی، سیدعبدالحمید؛ «واقع‌گرایی غیر جزمی در فلسفه انتقادی پوپر»، در: جمعی از محققان؛ رئالیسم؛ چ1، تهران:سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن من محمد؛ مقدمه؛ ترجمه محمد پروین گنابادی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
ابن‌سینا؛ الهیات از کتاب شفاء؛ ویرایش و ترجمه ابراهیم دادجو؛ چ3، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1395.
ارسطو؛ متافیزیک؛ ترجمه شرفالدین خراسانی؛ چ1، تهران: نشر گفتار، 1366.
اینشتین، آلبرت؛ نسبیت و اتر در فیزیک و واقعیت؛ ترجمه محمدرضا خواجهپور؛ تهران: انتشارات خوارزمی، 1377.
پوپر، کارل ریموند؛ حدس‌ها و ابطال‌ها: رشد شناخت علمی؛ ترجمه احمد آرام؛ چ1، تهران: انتشارات سروش، 1377.
ـــــ؛ واقعیگری و هدف علم؛ ترجمه احمد آرام؛ چ1، تهران: انتشارات سروش، 1372.
دادجو، ابراهیم؛ «ذات‌گرایی جدید در فلسفه علم معاصر: جریانی مهم اما ناآشنا در ایران معاصر»، فصلنامه ذهن؛ ش74، تابستان 1397.
ـــــ؛ مابعدالطبیعه از نگاه ارسطو و ابن‌سینا؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
رضایی، رحمت‌الله؛ «استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره‌های مربوط به عالم خارج»، فصلنامه علمی پژوهشی معرفت فلسفی؛ س2، ش2، زمستان 1383.
طالقانی، سیدعلی؛ «استنتاج امر مشاهده نشده از امر مشاهده شده: استقراء، قیاس یا استنتاج از راه بهترین تبیین؟»، فصلنامه علمی پژوهشی روش‌شناسی علوم انسانی؛ ش70، بهار 1391.
طباطبائی، محمدحسین و مرتضی مطهری؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ چ8، قم: انتشارات صدرا، 1374.
عباسزاده، مهدی؛ «تأثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفت در فلسفه اشراق»، فصلنامه ذهن؛ ش62، 1394، ص101-128.
ـــــ؛ «تأثیر عوامل غیر معرفتی بر معرفت در فلسفه فارابی»، دوفصلنامه پژوهش‌های عقلی نوین؛ دوره 3، ش5، 1397، ص55-75.
علیزاده ممقانی، رضا؛ «استنتاج از بهترین تبیین»، دوفصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های فلسفی؛ ش12، پاییز و زمستان 1386.
غزالی، محمد؛ کیمیای سعادت؛ دوجلدی، چ2، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.
فان اس، یوزف؛ «ساخت منطقی علم کلام اسلامی»، ترجمه احمد آرام؛ مجله تحقیقات اسلامی؛ ش2، 1365.
فتحی‌زاده، مرتضی؛ عقلانیت علمی؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392.
قائمی‌نیا، علیرضا؛ «دو نوع رئالیسم»، در: جمعی از محققان؛ رئالیسم؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
مصباح یزدی، محمدتقی؛ جامعه و تاریخ از دیدگاه قران؛ چ4؛ تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1379.
منصوری، علیرضا؛ «استقراء بدبینانه و رئالیسم علمی»، در: جمعی از محققان؛ رئالیسم؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
هارمن، گیلبرت؛ «استنتاج از راه بهترین تبیین»، ترجمه رحمت‌الله رضائی؛ فصلنامه ذهن؛ ش23، پاییز 1384.
آمدی، علی؛ الاحکام؛ به کوشش سید جمیلی؛ بیروت: دار الدعوه، 1984م.
ابن‌سینا؛ الاشارات و التنبیهات؛ با شرح خواجه نصیرالدین طوسی؛ چ2، تهران: دفتر نشر کتاب، 1403ق.
التفتازانی، سعدالدین؛ المطول؛ به کوشش احمد عزّو عنایه؛ چ1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
جاحظ؛ رسائل الجاحظ؛ تصحیح علی ابوملجم؛ بیروت: منشورات دار مکتبه الهلال، 1987م.
صدرالمتألهین شیرازی، محمد؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ ط2، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
غزالی، محمد؛ احیاء علوم الدین؛ چهارجلدی، چ2، بیروت: دار القلم، [بی‌تا].
قاضی عبدالجبار؛ فضل الاعتزال و طبقات المعتزله؛ به کوشش فؤاد سید؛ تونس، الدار التونسیة، 1986م.
Barbour, Ian; Myths, Models and paradigms; London, 1974.
Boyd, Richard; "Scientific Realism and Naturalistic Epistemology", in PSA: proceedings of the biennial Meeting of the Philosophy of Science Association; Published by the University of Chicago Press, Volume Two: Symposia and invited Papers, 1980
Cartwright, Nancy; How the Laws of Physics Lie; Oxford: Clarendon Press, 1983.
Cartwright, N.; Nature’s Capacities and Their Measurement; Oxford: Clarendon Press, 1989.
Chakravarty, Anjan; A Metaphysics for Scientific Realism; Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
Craig, Edward; Routledge Encyclopedia of Philosophy; London and New York, Routledge, 1998.
Ellis, Brian; Scientific Essentialism; first published, Cambridge University Press, 2001.
Hardin and Rosenberg; "In Defense of Convergent Realism", in Philosophy of Science; Vol.49, No.4, 1982, pp.406-415.
. Putnam, Hilary; "What is Realism?", in Proceedings of the Aristotelian Society; New Series, Vol.76 (1975-976), pp.177-194.
Lehrer, Keith; Theory of Knowledge; U. S. A.: Westview Press, 1990.
Leplin, Jarrett (ed.); Scientific Realism; California, University of California Press, 1984.
Newton- Smith; The Rationality of Science; London and New York: Routledge, 1981.
Niiniluoto, Ilkka; Critical Scientific Realism; Oxford: Oxford University Press, 1991.
Psillos, Stathis; Knowing the Structure of Nature:Essays on Realism and Explanation, Palgrave; MacMillan, 2009.
)