ماهیت تشکیکی مفاهیم اخلاقی و نقش آن در تفسیر گزاره‌های اخلاقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی و استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

عمدة مفاهیم اخلاقی کمالات وجودی هستند و کمالات وجودی مانند خود وجود مشکک و ذات مراتب (فازی) هستند. ماهیت تشکیکی مفاهیم اخلاقی، مهم‌ترین ویژگی دانش اخلاق است که باید در تفسیر گزارة اخلاقی لحاظ شود؛ به این صورت که نباید انتظار داشت متن اخلاقی تنها بر یک سطح ثابت از معنا دلالت کند. موضوع و محمول در گزاره‌های اخلاقی هر کدام سطوح متعددی دارند. نسبت میان این‌چنین موضوع و این‌چنین محمولی نیز تنها یک سطح ندارد، بلکه نوعی تناسب و تناظر یک به یک میان آن سطوح را ارائه می‌دهد؛ یعنی نسبت‌های متعددی میان سطوح متوالی موضوع و محمول بیان می‌کند. این استظهار بر اساس فهم ظاهریِ عرفی و ارتکازِ مقامِ تخاطب شکل می‌گیرد و از باب رعایت «مناسبات عرفی میان حکم و موضوع» است. بدون این نگاه فازی در تفسیر بسیاری از آیات و روایات دچار تکلف می‌گردیم و دفاع از بسیاری متون اخلاقی دشوار است. این مقاله در صدد ارائة یک روش تفسیری برای گزاره اخلاقی است و ذیل مقولة فقه‌الاخلاق می‌گنجد. دستاورد این مقاله گرچه کاملاً عرفی و ارتکازی است، از دید نوع مفسران و شارحان حدیث مخفی مانده است. البته اشاره‌ها و مؤیداتی برای آن در کلمات برخی از آنان دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1. آلوسی، سیدمحمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.

    2. ابن‏ابی‏جمهور، محمد بن زین‌الدین؛ عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة؛ قم: دار سید‌الشهداء للنشر، 1405ق.

    3. ابن‏جزى غرناطى، محمد بن احمد؛ التسهیل لعلوم التنزیل؛ تحقیق عبدالله خالدى؛ بیروت: شرکت دار الارقم، 1416ق.

    4. ابن‎عاشور، محمد بن طاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1419ق.

    5. ابن‎عربی، ابوعبدالله محییالدین محمد؛ تفسیر ابن‏عربی؛ تحقیق سمیر مصطفى ربا؛ بیروت: دار إ‌حیاء التراث العربی، 1422ق.

    6. استرآبادی، محمد بن علی؛ آیات الأحکام؛ تهران: مکتبة المعراجی، [بی‌تا].

    7. اسکافى، محمد بن همام بن سهیل؛ التمحیص؛ قم: مدرسة الإمام المهدى?، 1404ق‏.

    8. بحرالعلوم، سیدمهدی؛ رسالۀ سیر وسلوک؛ مقدمه و شرح سیدمحمدحسین حسینی طهرانی؛ مشهد: انتشارات نور ملکوت، 1420ق.

    9. برقى، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن؛ تحقیق و تصحیح جلال‌الدین محدث؛ قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371ق‏.

    1. بهمنیار، ابن‏المرزبان؛ التحصیل؛ تصحیح مرتضی مطهری؛ تهران: دانشگاه تهران، 1375.
    2. پاینده، ابوالقاسم [ترجمه و گردآوری]؛ نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول6)؛ تهران: دنیاى دانش، 1382‏.
    3. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.
    4. جمعی از محققین؛ فرهنگ‌نامۀ اصول فقه؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ‌1389.
    5. حرانی، حسن بن شعبه؛ تحف العقول؛ قم: انتشارات جامعۀ مدرسین، 1404ق.
    6. خمینی، سیدمصطفی؛ تفسیر القرآن الکریم؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1، 1418ق.
    7. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
    8. سبزواری، سیدعبدالاعلی؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن؛ بیروت: موسسه اهل بیت، 1409ق.
    9. شبّر، سیدعبدالله؛ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین؛ مقدمه سیدمحمد بحرالعلوم؛ کویت: مکتبة الألفین، 1407ق.
    10. صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن؛ قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365.
    11. صدر،‌ سیدمحمدباقر؛ ‌دروس فی علم الأصول؛ قم: مؤسسۀ انتشارات اسلامی، 1413ق.
    12. صدوق، محمد بن علی بن الحسین؛ الأمالی؛ تهران: انتشارات اسلامیه، 1362ق.
    13. ـــــ؛ الخصال؛ قم: انتشارات جامعۀ مدرسین، 1403ق.
    14. ـــــ؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ قم: دار الشریف الرضی، 1406ق.
    15. ـــــ؛ کتاب من لایحضرة الفقیة؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفارى؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق‏.
    16. ـــــ؛ معانی الأخبار؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفارى؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین، 1403ق‏.
    17. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم، 1417ق.
    18. طبرسى، حسن بن فضل؛ مکارم الأخلاق‏؛ قم: شریف رضى، 1412ق/ 1370ش.
    19. ـــــ؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.
    20. طیب، سیدعبدالحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن؛تهران: انتشارات اسلام، 1378.
    21. عاملی، علی بن الحسین؛ الوجیز فى تفسیر القرآن العزیز؛ تحقیق مالک محمودی؛ قم: دار القرآن الکریم، 1413ق.
    22. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ قم: اسماعیلیان، 1415ق.
    23. علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل و اردوان ارژنگ؛ «مناسبت حکم و موضوع کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان»؛ فصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات اسلامی: فقه و اصول، ش91، زمستان 1391.
    24. قاسمى، محمد جمال‏الدین؛ محاسن التأویل؛ تحقیق محمد باسل عیون السود؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
    25. قشیرى، عبدالکریم بن هوازن؛ لطائف الاشارات؛ تحقیق ابراهیم بسیونی؛ مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، [بی‌تا].
    26. قمی، ابومحمد جعفر بن احمد بن علی نزیل الریّ؛ جامع الأحادیث؛ تحقیق سیدمحمد حسینی نیشابوری؛ مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1371.
    27. کاسکو، بارت؛ تفکر فازی؛ ترجمۀ علی غفاری و همکاران؛ تهران: نشر دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی،‌1377.
    28. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: انتشارات اسلامیه، 1365.
    29. کوفی اهوازی، حسین بن سعید؛ الزهد؛ تصحیح غلامرضا عرفانیان یزدی؛ قم: المطبعة العلمیة، 1402ق.
    30. لی‌وانگ؛ سیستم‌های فازی و کنترل فازی؛ ترجمۀ محمد تشنه‏لب، نیما صفارپور، داریوش افیونی؛ تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، 1378.
    31. مازندرانى، محمد صالح بن احمد؛ شرح الکافی؛ تحقیق ابوالحسن شعرانى؛ تهران: المکتبة الإسلامیة، 1382ق.‏
    32. ماشین‌چی، ماشاء‌الله؛ مجموعه‌های مشکک؛ کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان، 1379.
    33. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.
    34. محمد بن محمد بن اشعث؛ الجعفریات ( الأشعثیات)؛ تهران: مکتبة النینوى الحدیثة، [بی‌تا].
    35. مروج، سیدمحمدجعفر؛ منتهی الدرایة؛ قم: دارالکتاب جزایری، 1415ق.
    36. مکارم شیرازى، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374.
    37. ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی؛ تفسیر القرآن الکریم؛ تحقیق محمد خواجوی؛ قم: انتشارات بیدار، 1366.
    38. میبدى، رشیدالدین احمد بن ابی‌سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار؛ تحقیق علی‌اصغر حکمت؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371.
    39. نورى، حسین بن محمدتقى؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: مؤسسة آل البیت، 1408ق‏.
    40. واربرتن، نایجل؛ اندیشیدن، فرهنگ کوچک سنجشگرانه اندیشی؛ ترجمۀ محمدمهدی خسروانی؛ تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1388.
    41. واسطی، عبدالحمید؛ نگرش سیستمی به دین؛ مشهد: مؤسسة مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، 1391.
    42. وحیدیان کامیاد، علی؛ «روش‌شناسی کاربرد منطق فازی در بینش اسلامی»؛ نشریه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش5، تابستان 1377.
    43. هاک، سوزان؛ فلسفه منطق؛ ترجمة سید محمد علی حجتی؛ قم: انتشارات کتاب طه، 1382.
    44. هدایتی، محمد [به کوشش]؛ مناسبات فقه و اخلاق در گفت‏وگوی اندیشوران؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392.