تحلیل عرفانی- روان‏شناختی از کشفیات متناقض مبتنی بر نور و رنگ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب قم

2 عضو گروه تصوف و عرفان اسلامی

چکیده

عرفا در سیر و سلوک نفسانی خود مراتب و مقاماتی را طی می‏کنند که هر کدام از آن مراتب، آثار خاص خود را دارد؛ از جمله اینکه عارف وقتی به مشاهدات قلبی رسید و تمثلات رنگین برای او حاصل شد، این تمثلات از مرتبه و مقام او حکایت می‏کند. رنگ از جمله عناصر مهم در زبان نمادین عرفان است که عرفا برای تحلیل معارف و حقایق به‌‌کار می‏گیرند. سالک در مسیر حرکت معنوی خود رنگ‏های مختلف و متفاوتی را شهود می‏کند که به ظاهر در تضاد و تناقض با هم هستند. از طرفی در روان‏شناسی رنگ‏ها، هر رنگ اثر روانی و معرفتی خاص خودش را دارد که گاهی در تضاد با هم می‏باشند و دو نوع حالت متضاد با هم را برای سالک به ارمغان می‏آورند. اکنون این پرسش مطرح می‏شود که با توجه به روان‏شناسی رنگ‏ها، آیا ممکن است عارف در یک مقام، دو حالت متفاوت و متناقض برای او حاصل شود؟ و این حکایت از شطح‏گویی او دارد یا باید به گونه‏ای دیگر به تحلیل آن پرداخت؟ ما در این پژوهش با بیان بعضی از این وقایع در صددیم به تحلیل این تمثلات بپردازیم؛ به این صورت که سالک در ابتدای سلوک در مقام تلوین بوده، هر کدام از اسما و صفات الاهی با رنگ خاص خود بر او جلوه‏گری می‏کند؛ از طرفی تناسب و هماهنگی بین رنگ‏های متفاوت، عارف را از لذت شهود اسما و صفات به لذت شهود ذات حق سوق می‏دهد. با رسیدن به مقام تمکین عارف به عبادات و اذکارخود توجهی نمی‏کند و رنگ‏ها دیگر برای او جلوه‏ای ندارد و به مقام فنا و شهود ذات حق رسیده که با نور و رنگ سیاه خودش را نشان می‌دهد؛ لذا تمثلات رنگی مختلف که در آنِ واحد برای عارف شهود می‏شود، حکایت از مقام او می‏کند و اینکه در ابتدای سلوک است نه اینکه تناقض‏گویی و شطح از او سر  زده باشد.  

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن.

    ** نهج‏البلاغه.

    1. افلاکی، شمس‏الدین احمد؛ مناقب العارفین؛ به کوشش حسین یازیجی؛ تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۱.
    2. ابن‏عربی، محیی‏الدین؛ الفتوحات المکیة؛ چ1، بیروت: دار الصادر، [بی‎تا].
    3. آیت‏اللهی، حبیب‏الله؛ مبانی نظری هنرهای تجسمی؛ ج8، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۹.
    4. ـــــ؛ آینه نور و هنر؛ چ1، تهران: انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۷.
    5. باخرزی، ابوالمخاخر یحیی؛ أوراد الاحباب و فصوص الآداب؛ به کوشش ایرج افشار؛ چ1، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۵.
    6. بلخاری‌قهی، حسن؛ مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی؛ چ2، تهران: انتشارات سورة مهر تهران، ۱۳۹۰ .
    7. ـــــ؛ حکمت، هنر و زیبایی؛ چ3، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹.
    8. ـــــ؛ معنا و مفهوم زیبایی در «المناظر» و «تنقیح المناظر»؛ چ1، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، ۱۳۸۷.
    9. حسن‏زاده آملی، حسن؛ هزار و یک کلمه؛ چ3، قم: انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۱.
    10. ـــــ؛ ممد الهمم فی شرح فصوص الحکم؛ چ2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۷.
    11. خواجه‏پور، میلاد و دیگران؛ رنگ، روانشناسی زندگی؛ چ1، تهران: انتشارات تهران، ۱۳۸۹.
    12. سجادی، سیدجعفر؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛ چ6، تهران: انتشارات طهوری، ۱۳۸۱.
    13. سراج، ابونصر؛ اللمع فی التصوف؛ چ3، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۹.
    14. سمنانی، علاءالدوله؛ مصنفات فارسی؛ به اهتمام نجیب مایل هروی؛ چ3، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۹۰.
    15. شهیدی، سیدجعفر؛ شرح مثنوی؛ چ1، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۳.
    16. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة؛ چ3، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
    17. صدوق، محمد بن علی؛ التوحید؛ چ8، قم:‌ مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۳ق.
    18. فینینگر، آندرئاس؛ نور و نورپردازی در عکاسی؛ ترجمه سیدامیر ایافت؛ چ5، تهران: روش، ۱۳۸۹.
    19. فیض کاشانی، محمدمحسن؛ الوافی؛ چ1، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
    20. کبری، نجم‏الدین؛ فوایح الجمال و فواتح الجلال؛ تحقیق دکتر یوسف زیدان؛ قاهره: دار سعاده الصباح، ۱۴۱۳ق.
    21. ـــــ؛ نسیم جمال و دیباچه جلال؛ تصحیح فریتس مایر و ترجمه قاسم انصاری؛ چ1، تهران: انتشارات طهوری، ۱۳۸۸.
    22. کربن، هانری؛ انسان نورانی در تصوف ایرانی؛ ترجمه فرامرز جواهری‏نیا؛ چ3، تهران: انتشارات گلبان، ۱۳۹۲.
    23. ـــــ؛ واقع‏انگاری رنگها و علم میزان؛ ترجمه انشاءالله رحمتی؛ چ1، تهران: نشر سوفیا، ۱۳۸۹.
    24. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول الکافی؛ چ1، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
    25. لاهیجی، شمس‏الدین محمد؛ مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز؛ تصحیح محمدرضا برزگر و عفت کرباسی؛ چ4،  تهران: زوار، 1381.
    26. لوشر، ماکس؛ روانشناسی رنگها؛ ترجمه لیلی مهرادپی؛ چ17، تهران: انتشارات حسام و پورنگ، ۱۳۸۹.
    27. نجم‏الدین رازی، عبدالله محمد؛ مرصاد العباد من المبدء الی المعاد؛ به اهتمام محمدامین ریاحی؛ چ13، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۷.
    28. نجیب اوغلو، کل رو؛ هندسه و تزیین در معماری اسلامی؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ چ2، تهران: انتشارات روزنه، ۱۳۸۹.
    29. نصر، سیدحسین؛ هنر و معنویت اسلامی؛ ترجمه رحیم قاسمیان؛ چ1، تهران: انتشارات حکمت، ۱۳۸۹.
    30. هولتزشوهه، لیندا؛ درک رنگ؛ ترجمه میثم هدایت؛ چ1، تهران: انتشارات یساولی، ۱۳۸۵.
      1. Edwin D. land; The Retinex Theory of Color vision;                       Scientific American, 1977.