نظریه عقل ابن ­سینا با نظر به تفسیرِ او از نظریه نوس در فلسفه ارسطو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

2 گروه فلسفه دانشگاه تهران

چکیده

 
ارسطو نوس را در تحلیلات ثانوی به عنوان ملکه معرفتی و دانش علمی برهان­ناپذیر معرفی می­کند. کارکرد این ملکه معرفتی دریافت اصل­های دانش و اموری است که همه دانش­ها بر آن استوارند. نوس در درباره نفس به عنوانِ ویژگی انسانی شناخته شده است؛ آن ویژگی در ما که نفس به واسطه آن می‌شناسد و حکم می­کند. نوس از نظر ارسطو واجد تقسیم­هایی است: عملی و نظری، منفعل و سازنده. نوس منفعل پیش از ادراک معقولات خود هیچ چیز نیست و پس از به‌فعلیت‌رسیدن به صورت تمامی معقولات در می­آید؛ اما ویژگی­ای که در نوس موجب به‌فعلیت­رسیدن معقولات می­شود، همان نوس سازنده است. نوس سازنده ملکه­ای نفسانی و درونی است که موجب بالفعل­شدنِ معقولات می­گردد. تلقی ابن­سینا از عقل تفاوت­های جدی­ای با ارسطو دارد؛ او عقل را در مقام ذات خود مجرد دانسته، آن را واجدِ خودآگاهی پیش از درک اشیا می­داند. مراتب عقل نزد ابن‌سینا به جای دو مرتبه به چهار مرتبه: هیولانی، بالملکه، بالفعل و مستفاد ارتقا می­یابد. عقل فعال برای ابن­سینا امری بیرونی است که با اشراق خود نفس را به فعلیت عقلانی می­رساند. رویکرد ابن‌سینا به عقل با توجه به سنّت ارسطویی واجد تفاوت­هایی جدی است. وی از طرفی تلقی ارسطو از عقل را می‌پذیرد و با توجه به آن، لوازمش را پیگیری می‌کند؛ از سویِ دیگر رگه­هایی از تفکر نوافلاطونی را در دیدگاه خود وارد کرده و می­کوشد آن را با رویکردِ اول سازگار کند. این مقاله وجوه تلائم و تنافر تفسیر ابن­سینا از نظریه نوس ارسطو را بررسی می­کند.                                 

کلیدواژه‌ها


1. ارسطو؛ منطق؛ ترجمه میرشمس الدین ادیب سلطانی؛ تهران: انتشارات نگاه، ۱۳۷۸.
2. ابن‏سینا؛ الشفاء- کتاب البرهان؛ تصحیح ابراهیم مدکور؛ قم: مکتبة آیةالله نجفی مرعشی، 1404ق، الف.
3. ـــــ؛ الشفاء- الالهیات؛ تصحیح ابراهیم مدکور؛ قم: مکتبة آیةالله نجفی مرعشی، قم، 1404ق، ب.
4. ـــــ؛ الشفاء- کتاب النفس؛ تصحیح ابراهیم مدکور؛ قم: مکتبة آیةالله نجفی مرعشی، 1404ق، ج.
5. ـــــ؛ الاشارات و التنبیهات؛ قم: نشر البلاغة، 1379.
6.ـــــ؛ التعلیقات؛ تصحیح سیدحسین موسویان؛ تهران: انتشارات انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1391.
7. داوودی، علی‌مراد؛ عقل در حکمت مشاء، از ارسطو تا ابن‌سینا؛ تهران: انتشارات حکمت، 1388.
8. کردفیروزجایی، یارعلی؛ نوآوری‌ها­ی فلسفه ­اسلامی در مابعدالطبیعه به روایت ابن­سینا؛ قم: مؤسسه پژوهشی امام خمینی€، 1386.
9. قوام صفری، مهدی؛ «نوس: دانشِ علمی برهان‌ناپذیر و مَلَکه معرفتی ارسطو- بخش نخست»، نشریه فلسفه؛ س41، ش2، پاییز و زمستان 1392.
10. ـــــ؛ «نوس: دانشِ علمی برهان‌ناپذیر و مَلَکه معرفتی ارسطو- بخش دوم»، نشریه فلسفه؛ س42، ش1، بهار و تابستان 1393.
11. ـــــ؛ نظریه صورت در فلسفه ارسطو؛ تهران: انتشارات حکمت، 1382.
12. Aristotle; Complete Works*; Jonathan Barnes (ed); Princeton University Press, Princeton, N.J., 1991.
13. Caston. V.; “phatasia and thought” in: A Companion to Aristotle; Georgios Anagnostopoulos; Blackwell Companions to Philosophy, Wiley-Blackwell, 2009.
14. _____; “Aristotle’s two intellect”, in: phronesis, V.44, 1999.
15. Davidson, Herbert A.; Alfarabi, Avicenna, and Averroes on Intellect: Their Cosmologies, Theories of the Active Intellect, and Theories of Human Intellect; New York: Oxford University Press, 1992.
16. Frederic M. Schroeder, Robert B. Todd; Two Greek Aristotelian commentators on the intellect; Mediaeval sources in translation, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1990.
17. Guthrie W. K. C.; A History of Greek Philosophy; Volume 6, Aristotle an Encounter, Cambridge University Press, 1981.
18. Hamlyn .D.W.; Aristotle De Anima, Books II and III (With Passages from Book I) (Clarendon Aristotle Series); Oxford University Press, USA, 1993.
19. Hicks. R.D.; Aristotle De Anima; with translation, introduction and notes, Cambridge; At The University Press, 1907.
20. Ross W.D. (ed.); Aristotle's Prior and Posterior Analytics: A Revised Text with Introduction and Commentary; Oxford University Press, 1957.
*بیشترِ ارجاعات به آثار ارسطو بر اساس این مجموعه است که به همت جاناتان بارنز ویراستاری شده است.