امکان­ سنجی بهره­ گیری از قرآن در بررسی مبانی علوم فیزیکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مطالعات قرآن و حدیث پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2 گروه فلسفۀ علم دانشگاه صنعتی شریف تهران

چکیده

 
در مطالعات میان‌رشته­ای قرآن و علوم، نخستین پرسشی که به ذهن پژوهشگران خطور می­کند این است که آیا اساساً بهره­گیری از قرآن در بررسی امور مربوط به این علوم، چه در حیطۀ مبانی و چه در حیطۀ مسائل آن، امکان‌پذیر است یا نه؟ این تحقیق به دنبال امکان‌سنجی بهره­گیری از آموزه­های قرآن در حوزۀ مبانی علم فیزیک به عنوان پایه­ای­ترین علم در میان دیگرعلوم طبیعی است. به همین دلیل، ابتدا ماهیت متافیزیکی مبانی علوم فیزیکی در تلقی­های مختلفی که از مفهوم متافیزیک وجود دارد، نشان داده می­شود؛ سپس دربارۀ جامعیت و منبعیت قرآن در مسائل متافیزیکی صحبت می­شود و سرانجام با ارائۀ چند نمونه از مبانی متافیزیکی علوم فیزیکی که با بهره­گیری از آموزه­های قرآن مورد بررسی قرار گرفته­اند، امکان بهره­گیری از قرآن در واکاوی مبانی این علوم اثبات می­شود
 

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن‌سیده، على بن اسماعیل؛ المحکم والمحیط الأعظم‏؛ چ1، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1421ق.
    2. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر والتنویر؛ چ1، بیروت: مؤسسة التاریخ‏ العربی، [بی­تا].
    3. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ مصر: دارالفکر، 1979م.
    4. ازهرى، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغة؛ چ1‏، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
    5. باچوارف، پنیوت؛ «مابعدالطبیعه چیست؟»، رهنمون؛ ش11-12، 1384، ص5–14.
    6. باربور، ‌ایان؛ «فیزیک و متافیزیک»، ذهن؛ ش1، 1379، ص134–145.
    7. برنال، جان دزموند؛ فیزیک در تاریخ؛ چ1، تهران: انتشارات فرهنگان، 1372.
    8. بروجردی، مصطفی؛ «تأثیر قرآن کریم در شکل­گیری حکمت متعالیه»، خردنامۀ صدرا؛ ش20، 1379، ص57-60.
    9. بهجت­پور، عبدالکریم؛ تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول)، مبانی، اصول، قواعد و فواید؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1392.
    10. تاونز، چارلز؛ «منطق و ابهام­ها در علم و دین»، علم و الهیات (مجموعۀ مقالات)؛ ترجمۀ ابوالفضل حقیری؛ تهران: مؤسسۀ فرهنگی دانش و اندیشۀ معاصر، 1385.
    11. تفتازانی، مسعود بن عمر؛ کتاب المطوّل؛ چ4، قم: مکتبة الداوری، 1416ق.
    12. تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد؛ غرر الحکم ودرر الکلم؛ چ2، قم: دارالکتاب الإسلامی‏، 1410ق.
    13. تهانوى، محمدعلى بن على؛ کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم؛ چ1، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏، 1996م.
    14. جلالی‌ مطلق، عادل؛ «متافیزیک و متافیزیسن»، اطلاعات حکمت و معرفت؛ ش62، 1390، ص61–66.
    15. جمادی، سیاوش؛ م‍ت‍افی‍زی‍ک‌ چی‍س‍ت‌؟ مارتین هایدگر (مقدمۀ مترجم)؛ چ1، تهران: ق‍ق‍ن‍وس‌، ۱۳۸۳.
    16. جوادی آملی، عبدالله؛ منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی؛ قم: نشر اسراء، [بی‌تا].
    17. جوهرى، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة؛ چ1، بیروت: دارالعلم للملایین، 1376.
    18. جینز، جیمز هاپوود؛ فیزیک و فلسفه؛ چ4، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1383.
    19. حسنی، ابوالحسن؛ «قرآن و مابعدالطبیعۀ نظریه‌های علمی دربارۀ طبیعت»، ذهن؛ ش44، 1389، ص5–36.
    20. حلی، حسن بن یوسف؛ الجوهر النضید؛ چ5، قم: انتشارات بیدار، 1371.
    21. خادمی، عین‌الله؛ علیت از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و فیلسوفان تجربه‌گرا؛ چ1، قم: بوستان کتاب‏، 1380.
    22. خسروپناه، عبدالحسین؛ مسائل جدید کلامی و فلسفه دین؛ قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1388.
    23. دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ روایت چهارم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1389.
    24. دیویس، پل؛ «آیا جهان پوچ است»، علم و الهیات (مجموعۀ مقالات)؛ ترجمۀ ابوالفضل حقیری؛ تهران: مؤسسۀ فرهنگی دانش و اندیشۀ معاصر، 1385.
    25. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ چ1، بیروت: دارالقلم، 1412ق.
    26. ربانی گلپایگانی، علی؛ «وهابیان و توحید ربوبی»، سراج منیر؛ ش7، 1391، ص19-42.
    27. زبیدى، محمد بن محمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ چ1، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
    28. زمانی، مهدی؛ تاریخ فلسفۀ غرب 2؛ چ2، تهران: دانشگاه پیام نور، 1390.
    29. ساجدی، ابوالفضل؛ «اسلامی­سازی علوم انسانی، آسیب­شناسی»، مبانی فلسفی علوم انسانی؛ ج2، مجموعۀ مقالات، (قسمت اول)؛ قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1391.
    30. سبحانى،‏ جعفر؛ العقیدة الإسلامیة؛ چ3‏، قم: مؤسسة امام صادق†، 1386.
    31. شبّر، سیدعبد الله؛ حق الیقین فی معرفة أصول الدین‏؛ چ2‏، قم: أنوار الهدى‏، 1424ق.
    32. شیخ‌شعاعی، عباس؛ «بررسی مسئله علیت در آرای جان لاک و جورج بارکلی»، خردنامه صدرا؛ ش3، 1377، ص87-92.
    33. صافى، محمود بن عبدالرحیم‏؛ الجدول فى اعراب القرآن‏؛ چ4، دمشق و بیروت‏: دار الرشید و مؤسسة الإیمان‏، 1418ق.
    34. صفایى، غلامعلى؛ ترجمه و شرح مغنی الأدیب؛ چ8، قم: انتشارات قدس، 1387.
    35. صلیبا، جمیل؛ فرهنگ فلسفى؛ چ1، تهران: انتشارات حکمت، 1366.
    36. طاهری خرم‌آبادی، ‌سید‌علی؛ «فلسفه­های مضاف»، آیین حکمت؛ ش5، 1389، ص89–116.
    37. طباطبائی، سیدمحمدحسین؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ با تعلیقات مرتضی مطهری؛ چ2، تهران: انتشارات صدرا، 1364.
    38. _____؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‏، 1417ق.
    39. طبرسی، فضل بن حسن‏؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏؛ چ3، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372.
    40. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: مکتبة المرتضویة، 1375.
    41. طوسی، محمد بن حسن‏؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ چ1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی­تا].
    42. عبدالباقی، محمد فؤاد؛ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم؛ چ1، قاهره: دارالحدیث و دارالکتب المصریة، 1364.
    43. فراهیدى، خلیل بن احمد؛ العین؛ چ2، قم: انتشارات هجرت‏، 1409ق.
    44. فطور‌چی، پیروز؛ «برخی ویژگی‌های جهان طبیعت در مباحث علم و الهیات»؛ ذهن، ش21-22، 1384، ص3–28.
    45. فیروزآبادى، محمد بن یعقوب؛ القاموس المحیط؛ چ1، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
    46. قرشی، سیدعلی‌اکبر؛ قاموس قرآن؛ چ6، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1371.
    47. قوام‌ صفری، مهدی؛ مابعدالطبیعه چگونه ممکن است؛ چ1، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1386.
    48. کلینی، محمد بن یعقوب‏؛ کافی؛ 8ج، قم: دارالحدیث‏، 1429ق.
    49. گاموف، جورج؛ سرگذشت فیزیک؛ چ5، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372.
    50. گلشنی، مهدی؛ تحلیلی از دیدگاه‌های فلسفی فیزیک‌دانان معاصر؛ چ4، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385.
    51. _____؛ «چرا علم دینی»، حکمت اسرا؛ ش6، 1389، ص15–26.
    52. _____؛ علم و دین و معنویت در آستانۀ قرن بیست‌و‌یکم؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
    53. _____؛ فیزیک‌دانان غربی و مسئلۀ خداباوری؛ تهران: مؤسسۀ فرهنگی دانش و اندیشۀ معاصر، 1379.
    54. _____؛ قرآن و علوم طبیعت؛ تهران: نشر مطهر، 1375.
    55. محمدزاده، رضا؛ «دایرۀ تردید»، دین و ارتباطات؛ ش29، 1385، ص39-74.
    56. مصباح یزدى، محمدتقى؛ آموزش فلسفه؛ چ4، تهران: امیرکبیر، 1383.
    57. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ چ3، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1430ق.
    58. مطهری، مرتضی؛ مقدمه‌ای بر جهان‌بینی، جهان‌بینی توحیدی؛ تهران: انتشارات صدرا، 1387.
    59. مظفر، محمدرضا؛ اصول الفقه؛ چ5، قم: بوستان کتاب‏، 1387.
    60. معلمی، حسن؛ پیشینه و پیرنگ معرفت­شناسی اسلامی؛ چ1، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1386.
    61. مک مولین، ارنان؛ «علوم طبیعی و عقیده به خالق: ملاحظات تاریخی»، فیزیک، فلسفه و الهیات (مجموعۀ مقالات)؛ ترجمۀ دکتر همایون همتی؛ چ1، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1386.
    62. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چ1، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1374.
    63. مؤدب، سیدرضا؛ مبانی تفسیر قرآن؛ قم: انتشارات دانشگاه قم، 1386.
    64. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن‏؛ القوانین المحکمة فی الأصول؛ 4ج، چ1، قم: دار احیاء الکتب الاسلامیة، 1430ق.
    65. میرسپاه، علی‌اکبر؛ «نقش فلسفه در تولید علوم انسانی»،مبانی فلسفی علوم انسانی؛ ج2، مجموعۀ مقالات، (قسمت اول)؛ قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1391.
    66. وایدنر، ریچارد و رابرت سلز؛ مبانی فیزیک نوین؛ چ4، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1379.

    67. هات، جان اف؛ علم و دین از تعارض تا گفت‌وگو؛ ترجمۀ بتول نجفی؛ قم: کتاب طه، 1382.

    1. Adler, Mortimer J. and Wolff, Peter; The Great Ideas Program: Philosophy; University of Minnesota: Encyclopaedia Britannica Inc, 1959.
    2. Grant, Edward; AHistory of Natural Philosophy From the Ancient World to the Nineteenth Century; Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
    3. Harman, Graham; Bells and Whistles: More Speculative Realism; Winchester, UK: John Hunt Publishing Ltd, 2013.
    4. Heller, Michael; Philosophyin Science:An Historical Introduction; Heidelberg: Springer, 2011.
    5. Hornby, Albert S. and Wehmeier, Sally; Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English; 6th ed., Oxford: OxfordUniversity Press, 2001.
    6. Merriam-Webster; Merriam-Webster's Collegiate Dictionary; 11th ed., springfield: Merriam-Webster Inc, 2004.
    7. Morris, William ; The American Heritage Dictionary ofthe English Language; 4th ed, Boston: Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2006.
    8. Walter, Elizabeth and Woodford, Kate; Cambridge AdvancedLearner's Dictionary; 2nd ed., Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
    9. Wolff, Anita; Britannica Concise Encyclopedia; Encyclopaedia Britannica Inc, 2008.
    10. Zack, Naomi; The Handy Philosophy Answer Book; Detroit: Visible Ink Press, 2009.