تحلیل فراعرفی روایات تأویلی با تأکید بر جواز الغای پیوندهای متنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2 پژوهشگر/ پژوهشگاه قرآن و حدیث

چکیده

مطالعۀ روایات تأویلی نشان می‌دهد، بخشی از این روایات با عبور از «سیاق» و «بافت» به ارائۀ مفاهیم و مصادیقی می‌پردازند که تحلیل دلالی‌ این روایات را با دشواری خاصی مواجه می‌سازد؛ چراکه نادیده‌گرفتن سیاق، امری نامتعارف است. با وجود این سیرۀ تفسیری معصومان در تبیین آیات، نشان می‌دهد، قرینه‌ای عام از سوی ماتن در تعامل با نص قرآن وجود دارد که مجوز الغای سیاق به شکل جزئی و کلی را صادر می‌کند و در سایة آن می‌توان این روایات را توجیه و تحلیل نمود. البته الغای سیاق در اقتباس و تداعی معانی نیز انجام می‌گیرد و امری عرفی تلقی می‌شود، اما این کار در آنها کارکرد تفسیری و معنانمایی ندارد، بلکه کارکرد تزئینی یا تطبیقی دارد و همین امر مجوز الغای سیاق در آن دو است؛ درحالی‌که الغای سیاقِ مستند به سیرۀ تفسیری اهل بیت، این امر را به حوزة استخراج معانی از آیات نیز کشانده است و مجوز کارکرد تفسیری و فراعرفی آن را نیز صادر نموده است.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن‌اثیر، مبارک بن محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث؛ تحقیق زاوی و طناحی؛ چ4، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1364.
    2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ چ3، بیروت: دار صادر، 1414ق.
    3. ابوحیان، محمد بن یوسف؛ البحر المحیط فى التفسیر؛ ‏تحقیق صدقی محمد جمیل؛ بیروت: دار الفکر، 1420ق.
    4. اخوان مقدم، زهره؛ از دریا به آسمان: اصول تفسیر قرآن کریم برگرفته از روایات اهل بیت‰؛ چ1؛ تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق†، 1393.
    5. اسعدی، محمد؛ سایه‌ها و لایه‌های معنایی؛ چ1، قم: بوستان کتاب، 1385.
    6. اهوارکی، سمیه و نصرت نیل ساز؛ «نگاهی ادبی به استشهادات غیر مستقیم ائمه به قرآن»؛ پژوهش‌های ادبی قرآنی، ش2، تابستان 1392، ص29-50.
    7. ایازی، سید محمدعلی؛ فقه‌پژوهی قرآنی؛ چ1، قم: بوستان کتاب، 1380.
    8. بابایی، علی‌اکبر؛ روش‌شناسی تفسیر قرآن؛ چ1، تهران: سمت، 1379.
    9. بحرانى، سیدهاشم؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة؛ چ1، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
    10. بلاغى، محمد جواد؛ آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن؛ تحقیق واحد تحقیقات اسلامى بنیاد بعثت؛ چ1، قم، بنیاد بعثت، 1420ق.
    11. پیروزفر، سهیلا و فهیمه جمالی‌راد؛ «سازگاری تفسیر آیات با دو رویکرد مجموعی و تفکیکی»؛ پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، ش2، بهار و تابستان 1392، ص86-100.
    12. ثعالبی، عبدالملک؛ الاقتباس من القرآن الکریم؛ تحقیق ابتسام مرهون الصفار؛ چ1، منصورة: دار الوفاء، 1992م.
    13. جرجانی، علی بن محمد؛ التعریفات؛ چ1، قاهرة: المکتبة التوفیقیة، 2013م.
    14. حسینی، زهرا؛ جمع‌آوری روایات جری و تطبیق در تفاسیر شیعه و تحلیل آنها؛ پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه قم؛ 1378.
    15. حسینى استرآبادى، سید شرف‌الدین على؛ تأویل الآیات الظاهرة؛ چ1، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیه قم، 1409ق.
    16. حلی، الحسن بن سلیمان؛ مختصر بصائر الدرجات؛ چ1، نجف و قم: منشورات المطبعة الحیدریة و انتشارات الرسول المصطفى…، 1370/ 1950م.
    17. خاتمی، معصومه و دیگران؛ «بازخوانی تأویل‌های اهل بیت‰ در روایات تفسیر نور الثقلین»؛ رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، ش97، پاییز و زمستان 1395، ص71-89.
    18. خالدی، صلاح عبدالفتاح؛ کلینی و تأویلاته الباطنیة للآیات القرآنیة فی کتابه اصول الکافی؛ چ1، عمان: دار عمار، 1427ق.
    19. ذهبى، محمد حسین‏؛ التفسیر و المفسرون؛ بیروت: دار احیاء التراث العربى‏، [بى‏تا].
    20. راد، علی؛ «گونه‌شناسی احادیث تفسیری»؛ تفسیر اهل بیت، ش3، بهار و تابستان 1393، ص6-34.
    21. رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1420ق.
    22. رجبی، محمود؛ روش تفسیر قرآن؛ چ1، قم: موسسة پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1383.
    23. رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ منطق تفسیر قرآن؛ ج1، چ1، قم: نشر جامعة المصطفی، 1387.
    24. ری شهری، محمد؛ درآمدی بر تفسیر جامع روایی؛ چ1، قم: دار الحدیث، 1390.
    25. ستوده‌نیا و دیگران؛ «تاثیر بافت کلام بر ترجمة قرآن»؛ پژوهشنامه قرآن و حدیث، ش11، پاییز و زمستان 1391، ص78-101.
    26. سیوطی، جلال‌الدین؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ چ1، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1425ق.
    27. ـــــــ؛ الدر المنثور؛ قم: کتابخانة آیة‌الله مرعشیŠ، 1404ق.
    28. شاکر، محمد کاظم؛ روش‌های تأویل قرآن؛ چ2، قم: بوستان کتاب، 1381.
    29. شکرانی، مطیع و دیگران؛ «گفتمان کاوی و کاربست آن در متون روایی»؛ عیار پژوهش در علوم انسان، ش4، پاییز و زمستان 1389، ص71-100.
    30. صادقی فدکی، سید جعفر؛ بازپژوهی ملاک‌های توسعة آیات الاحکام قرآن کریم؛ چ1؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394.
    31. صدر، سید محمد باقر؛ دروس فی علم الأصول؛ چ2، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1406ق/ 1986م.
    32. صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ چ1، قم: موسسة البعثة، 1417ق.
    33. ـــــــ؛ التوحید؛ تحقیق و تعلیق سید هاشم الحسینی الطهرانی؛ قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، [بی‌تا].
    34. ـــــــ؛ ثواب الاعمال؛ تحقیق سید حسن خرسان؛ چ2، قم: منشورات شریف رضی، 1368.
    35. ـــــــ؛ خصال؛ تحقیق علی اکبر غفاری؛ چ1، قم: جامعة المدرسین، 1362.
    36. طباطبائی، سید محمد حسین؛ المیزان؛ چ5، قم: جامعة المدرسین، 1417ق.
    37. طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارمالأخلاق؛ چ4، قم: نشر شریف رضی، 1412ق.
    38. طبرى، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ چ1، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.
    39. عابدینی، احمد؛ ژرفای قرآن و شیوه‌های برداشت از آن؛ اصفهان: نشر مبارک، 1382.
    40. عسال، محمد؛ الشیعة الاثنی عشریة؛ چ1، [بی‌جا]: منصور للطباعة و التوزیع، 1427ق.
    41. العسکر، عبدالمحسن بن عبدالعزیز؛ الاقتباس انواعه و احکامه؛ چ1، ریاض: مکتبة دار المنهاج، 1425ق.
    42. علی‌بخشی، معصومه و بی‌بی سادات رضی؛ «گونه‌شناسی گفتارهای قرآنی امام موسی کاظم†»، حدیث‌پژوهی، ش6، پاییز و زمستان 1390، ص7-30.
    43. عیاشی، محمد بن مسعود؛ تفسیر عیاشی؛ تحقیق سیدهاشم محلاتی؛ تهران: چاپخانة علمیه، 1380ق.
    44. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین؛ تحقیق مخزومی و سامری؛ چ2، [بی‌جا]: دار الهجرة، 1410ق.
    45. فیض کاشانى، ملا محسن؛ تفسیر الصافى؛ تحقیق حسین اعلمى؛ چ2، تهران: انتشارات الصدر، 1415ق.
    46. قاسم‌پور، محسن و سجاد رضایی؛ «پژوهشی در بررسی متنی و سندی روایات تفسیر حبری»؛ پژوهش دینی، ش23، پاییز و زمستان 1390، ص65-90.
    47. قرطبى، محمد بن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ چ1، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364.
    48. کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ تصحیح غفاری و آخوندی؛ چ4، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
    49. مصلائی‌پور، عباس و دیگران؛ «راهکارها و ضوابط تعمیم مدلول آیات قرآن کریم»؛ کتاب قیم، ش4، زمستان 1390، ص7-30.
    50. معرفت محمدهادی؛ التفسیر و المفسرون؛ تنقیح قاسم نوری؛ چ2، مشهد: نشر دانشگاه رضوی، 1383.
    51. ـــــــ؛ التفسیر الاثری الجامع؛ چ1، قم: موسسه التمهید، 1387«الف».
    52. ـــــــ؛ تفسیر و مفسران؛ چ4، قم: موسسه التمهید، 1387«ب».
    53. ـــــــ؛ «بطن و تأویل قرآن»؛ کتاب نقد، ش35، تابستان 1384، ص207-244.
    54. ـــــــ؛ التمهید فی علوم القرآن؛ چ1، قم: موسسه التمهید، 1386.
    55. مفید، محمد بن محمد؛ امالی؛ چ1، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
    56. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چ1، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1374.
    57. میرحاجی، نظری و یوسف حمیدرضا؛ «بررسی بافت متن از دیدگاه برجسته‌ترین زبان‌شناسان قدیم مسلمان»؛ جستارهای زبانی، ش14، تابستان 1392، ص179-198.
    58. نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد؛ اعراب القرآن؛ چ1، بیروت: منشورات محمدعلى بیضون و دار الکتب العلمیة، 1421ق.
    59. نفیسی، شادی و مریم ولایتی؛ «رویکرد شیخ طوسی نسبت به پیشینیان در مسئلة روایات تأویلی در حق اهل بیت‰»؛ آموزه‌های قرآنی، ش20، پاییز و زمستان 1393، ص103-128.
    60. وحدتی شبیری، سیده زینب؛ «تحلیل گونه شناسی روایات تفسیری معصومین‰»؛ حدیث اندیشه، ش15، بهار و تابستان 1392، ص177-192.
    61. وهبی، فهد بن مبارک؛ منهج الاستنباط من القرآن الکریم؛ چ1، جده: مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیة، 1428ق.