تطور تاریخی عوامل انس دال و مدلول در میراث منطقی مسلمانان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه سطح چهار حوزه علمیه قم

2 مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

 
فرایند تحقق دلالت، از عناصر گوناگونی تشکیل شده است که انس دال با مدلول مهم­ترین آنهاست؛ چراکه انس، ربط‏دهنده دال و مدلول به یکدیگر و زمینه­ساز اصلی برای انتقال ذهنی است. این انس، همچون هر پدیده­ امکانی دیگر برای تحقق نیازمند علت است؛ ازاین‌رو این پرسش پدید می­آید که عوامل تحقق انسِ دال با مدلول چه اموری هستند؟ منطق­دانان مسلمان، در صدد برآمده­اند با شناسایی گونه­های مختلف علت انس دال و مدلول، راه را برای تقسیم دلالت هموار سازند. آنان عناصر سه­گانه­ عقل، طبع و وضع را به عنوان عوامل ایجادکننده انس دال و مدلول معرفی کرده­اند و بر اساس آن دلالت را به سه دسته عقلی، طبعی و وضعی تقسیم نموده­اند. به جهت گنجانده شدن بحث دلالت در مباحث الفاظ در منطق، اهتمام منطق­دانان بیشتر به اقسام دلالت­های وضعی لفظی- یعنی مطابقی، تضمنی و التزامی- معطوف شده است و تقسیم اولیه دلالت از نگاه آنان دور مانده است. این نوشتار در صدد آن است با روش کتابخانه­ای، ابتدا به بررسی سیر تاریخی تقسیم دلالت در میراث منطقی مسلمانان بپردازد و سپس با رویکرد تحلیلی، هویت دلالت­های مذکور را بررسی و نقد کند. بر اساس این مقاله هیچ­ یک از عقل، طبع و وضع، علت انس نیستند، بلکه عامل ایجاد­کنندة انس دال با مدلول عبارت است از: التفات مکرّر و هم­زمان به دال و مدلول یا التفات شدید و هم­زمان به دال و مدلول.  

کلیدواژه‌ها


1. ابن‌سینا، حسین؛ الشفا (منطق)؛ قم: مکتبة آیةالله المرعشی، 1404ق.
2. ـــــ؛ منطق المشرقیین؛ قم: مکتبة آیةالله المرعشی، 1405ق.
3. ابن‎المرزبان، بهمنیار؛ التحصیل؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1375.
4. ابن‎منظور؛ لسان العرب؛ بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، 1414ق.
5. اندلسی، ابن‌حزم؛ رسائل ابن‌حزم؛ بیروت: الموسسة العربیة، 1980.
6. بغدادی، ابوالبرکات؛ المعتبر فی الحکمة؛ اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1373.
7. حلی، حسن بن یوسف؛ الاسرار الخفیة فی العلوم العقلیة؛ قم: انتشارات مؤسسة بوستان کتاب، 1387.
8. ـــــــ؛ الجوهرالنضید فی شرح منطق التجرید؛ قم: انتشارات بیدار، 1388.
9. ـــــ؛ القواعد الجلیة فی شرح الشمسیة؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1412ق.
10. خونجی، افضل‌الدین؛ کشف الاسرار عن غوامض الافکار؛ تحقیق خالد الرویهب، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، 1389.
11. ـــــ؛ منطق الملخص؛ تهران: دانشگاه امام صادق†، 1381.
12. رازی، قطب الدین؛ تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة؛ قم: انتشارات بیدار، 1384.
13. ـــــ؛لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار؛ تصحیح و تعلیق ابوالقاسم رحمانی، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، 1393.
14. ساوی، سهلان؛ البصائر النصیریة؛ تهران: انتشارات شمس تبریزی، 1383.
15. سبزواری، ملاهادی؛ شرح المنظومة؛ تهران: نشر ناب، 1379.
16. سهروردی (شیخ اشراق)، شهاب‎الدین؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375.
17. شهرزوری، شمس الدین؛ رسائل الشجرة الالهیة؛ تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، 1383.
18. ـــــ؛ شرح حکمة الاشراق؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372.
19. شیرازی، قطب الدین؛ شرح حکمة الاشراق؛ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
20. ـــــ؛درّة التاج؛ تهران: انتشارات حکمت، 1369.
21. صدرالدین شیرازی (صدرالمتألهین)، محمد؛تعلیقة بر شرح حکمة الاشراق (شرح حکمة الاشراق)؛ قم: انتشارات بیدار (افست، چاپ سنگی، خط: محمد درجزینی)، 1315ق.
22. ـــــ؛ اللّمعات المشرقیة؛ تهران: انتشارات آگاه، 1362.
23. طوسی، خواجه نصیرالدین؛ اساس الاقتباس؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1361.
24. ـــــ؛ شرح الاشارات و التنبیهات؛ قم: نشر البلاغة، 1375.
25. عظیمی، مهدی؛ «منطق ابهری در تلخیص الحقایق»؛ جاویدان خرد، ش30، پاییز و زمستان 1395، ص101-132.
26. غزالی، ابوحامد؛ محک النظر؛ بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر، 1994م.
27. فارابی، ابونصر؛ الالفاظ المستعملة فی المنطق؛ تهران: انتشارات الزهراءƒ، 1404ق.
28. ـــــ؛ المنطقیات؛ قم: مکتبة آیةالله المرعشی، 1408ق.
29. فیاضی، غلا­مرضا؛ درآمدی بر معرفت­شناسی؛ تدوین و نگارش مرتضی رضایی و احمد حسین شریفی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1386. 
30. مصطفی، ابراهیم و...؛ المعجم الوسیط؛ تهران: مکتبة الرضوی، 1427ق.
31. مظفر، محمدرضا؛ المنطق؛ تعلیق غلامرضا فیاضی؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1430ق.
32. واسطی و...؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.
33. یزدی، مولی ­عبدالله؛الحاشیة علی تهذیب المنطق؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1412ه را ارائه نماید.ق.