معرفت پیشینی در معرفت‌شناسی معاصر و فلسفة فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

 
معرفت پیشینی اجمالاً معرفت حقایقی است که از ابتدا فارغ از تجربه و صرفاً به نحو عقلی قابل ادراک هستند. کانت معرفت پیشینی یا ماتقدم را در مقابل معرفت پسینی یا ماتأخر قرار داد و آن را به معرفت مستقل از تجربه تعریف کرد. معرفت‌شناسان معاصر غربی بر مبنای تعریف کانت، چهار تعریف تکمیلی از معرفت پیشینی به دست داده‌اند. در کنار این بحث، مسئلة آگاهی فطری به معنای مورد نظر افلاطون، دکارت و برخی دیگر از عقل‌گرایان در سنّت فلسفی غرب نیز مطرح است. آگاهی فطری بدین معنا، اجمالاً آگاهی‌ای است که منشأ هستی و وجود آن تجربه نباشد. به باور غالب معرفت‌شناسان معاصر غربی، آگاهی فطری به این معنا غیر از معرفت پیشینی است. در نوشتار حاضر نشان داده خواهد شد که فارابی اگرچه در آثار خویش از معرفت پیشینی صراحتاً سخن نگفته، از معرفت بدیهی و مفاهیم مرتبط با آن از قبیل معرفت اوّلی، ضروری، یقینی و... فراوان بحث کرده است. مدعای نوشتار حاضر، استنباط این مطلب است که فارابی به گونه‌ای از معرفت پیشینی به معنای نخستِ مورد نظر معرفت‌شناسان معاصر غربی معتقد است؛ او همچنین آگاهی فطری به معنای فوق را آشکارا رد می‏کند.

کلیدواژه‌ها


1. استیوپ، متیاس؛ «معرفت پیشینی»، ترجمة پیروز فطورچی؛ ذهن؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، ش20، زمستان 1383، ص55-84.
2. بدوی، عبدالرحمن؛ أفلوطین عند العرب؛ چ3، قم: نشر بیدار، 1413.
3. داودی، علی‌مراد؛ عقل در حکمت مشاء از ارسطو تا ابن‌سینا؛ چ1، تهران: انتشارات حکمت، 1387.
4. داوری اردکانی، رضا؛ ما و تاریخ فلسفة اسلامی؛ چ1، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1389.
5. دنسی، جاناتان؛ «معرفت پیشین»، ترجمة علی‌اصغر خندان؛ نامة حکمت؛ ش1، بهار و تابستان 1382، ص187-206.
6. عارفی، عباس، «نسبت معرفت بدیهی با پیشینی»، ذهن؛ ش20، زمستان 1383، ص3-22.
7.عباس‌زاده، مهدی؛ نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی؛ چ2، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1396.
8. عفیفی، زینب؛ الفلسفة الطبیعیة و الإلهیة عند الفارابی؛ ط1، القاهرة: المکتبة الثقافة الدینیة، 1430.
9. فارابی، ابونصر؛ احصاء العلوم؛ مقدمه و شرح على بوملحم؛ چ1، بیروت: مکتبة الهلال، 1996.
10. ـــــ؛ الجمع بین رأیی الحکیمین؛ مقدمه و تعلیق از البیر نصرى نادر؛ چ2، تهران: انتشارات الزهراء‏‏، 1405.
11. ـــــ؛ الموسیقی الکبیر؛ تحقیق و شرح عطاس عبدالملک خشبه و مراجع و تصدیر دکتور محمود احمد الحفنی؛ ط1، القاهرة: دار الکاتب العربی للطباعة و النشر، 1967.
12. ـــــ؛ رسالة فی العلم الإلهی؛ حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی؛ القاهرة: دار النهضة العربیة، 1966.
13. ـــــ؛ فصول منتزعة؛ تحقیق و تصحیح و تعلیق فوزى نجار؛ چ2، تهران: المکتبة الزهراءƒ، 1405ق.
14.ـــــ؛ فی التعلقات: رسائل الفارابی؛ تحقیق موفق فوزی الجبر؛ ط2، دمشق: دار الینابیع، 2008م.
15. ـــــ؛ کتاب البرهان: المنطقیات للفارابی؛ تحقیق و مقدمه از محمدتقی دانشپژوه؛ ج1، ط1، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی، 1408ق.
16. قائمی‌نیا، علیرضا؛ «برخی دیدگاه‌های جدید در باب معرفت پیشینی»، ذهن؛ ش20، زمستان 1383، ص43-55.
17. موزر، پال؛ «معرفت پیشینی»، ترجمة رحمت‌الله رضایی؛ ذهن؛ ش20، زمستان 1383، ص111-120.
18. هاسپرس، جان؛ درآمدی بر تحلیل فلسفی؛ ترجمة موسی اکرمی؛ چ1، تهران: انتشارات طرح نو، 1379.
19. Audi, Robert; Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge; Second Edition, London: Routledge, 2003.
20. Descartes, Rene; Meditations on First Philosophy; Translated and edited by John Cottingham; First published, Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
21. Kant, Immanuel; Critique of Pure Reason; Translated and edited by Paul Guyer & Allen W. Wood; First published, Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
22. Plato; Phaedo; Complete Works, Edited with Intriduction and Notes by John A. Cooper; First published, Indiana Polis/ Cambridge: Hacket Publishing Company, 1997