معناشناسی توصیفی اراده با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آمو‌خته رشته علوم قرآن و حدیث، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

 
اراده در خدا و انسان از مسائل مهم در حوزه معرفت دینی است که از دیرباز مورد توجه متفکران بوده و چالش‎هایی را در پی داشته است. در مقاله پیش رو به بررسی واژه با روش معناشناسی توصیفی و محوریت رابطه همنشینی وجانشینی- که از زبان‎شناسی ساخت‎گرا برآمده- پرداخته می‏شود. مطالعه مشتقات اراده در 47 سوره از قرآن، نشان ازارتباط معنایی آنبر محور جانشینی با «مشیت، اختیار، اشتهاء، ابتغاء، همّ، عزم و قضی» و بر محور همنشینی با «الله، فعل، کن فیکون، امر، وجه و نفس» می‏باشد که حوزه معنایی اراده را شکل می‏دهند. بر محور جانشینی، این واژگان در هسته اصلی معنای اراده یعنی «خواستن»، مشترک بوده وجملگی در زنجیره انجام فعل قرار می‎گیرند. بر محور همنشینی نیز دو نسبت تقارب معنایی و رابطه مکملّی دیده می‎شود که درمجموع می‏توانند معنای شفاف و دقیق‎تری از اراده را ارائه نمایند.
 

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم؛ منهاج السّنّة ‌النّبویّة؛ قاهرة: مکتبة ابن‌تیمیه، 1989م. 
    2. ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن؛ زاد المسیر فى علم التفسیر؛ بیروت: ‏دار الکتاب العربی، 1422ق.‏
    3. ابن‎عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بیروت: مؤسسة التاریخ، 1420ق.
    4. ابن‏قطاع، علی بن جعفر؛ الافعال؛ [بی‏جا]: عالم الکتب، 1403ق.
    5. ابن‌منظور، محمّد بن مکرم؛ لسان ‌العرب؛ بیروت: دار احیاء التّراث العربی، 1408ق.
    6. ابن‏میثم بحرانی؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ قم: مکتبة المرعشی، ۱۳۹۸.
    7. اسکندری، حسین و دیگران؛ «بررسی معناشناختی مفهوم مشیت از دیدگاه قرآن کریم: تدوین چارچوب مفهومی برای فرایند عمل مشاوره»، فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی؛ ش32، 1396.
    8. اشعری، ابوالحسن؛ الابانة عن أُصول الدیانة؛ دمشق: مکتبة دار البیان، ۱۴۲۰ق.
    9. ایزوتسو، توشیهیکو؛ خدا و انسان در قرآن؛ احمد آرام؛ تهران: شرکت سهامی انتشار، 1381.
    10. آلوسی، محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دار الفکر، 1415ق.
    11. تسترى، سهل بن عبدالله؛ تفسیر التستری؛ بیروت: منشورات محمدعلى بیضون و دار الکتب العلمیة، 1423ق.
    12. تفتازانی، سعدالدین؛ شرح المقاصد؛ قم: انتشارات شریف رضی، ۱۴۰۹ق.
    13. تفلیسی، محمد بن ابراهیم؛ وجوه و نظائر؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1371.
    14. تهانوی، محمد اعلی بن علی؛ کشاف اصطلاحات الفنون؛ بیروت: دار صادر، [بی‎تا].
    15. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد؛ الجواهر الحسان؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.
    16. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح تاج اللغة؛ احمد عبدالغفور عطار؛ بیروت: دار العلم للملایین، 1987م.
    17. حسینى همدانى، محمدحسین؛ ،انوار درخشان؛ تهران: کتابفروشى لطفى، 1404ق.
    18. حقی بروسَوی، اسماعیل بن مصطفی؛ روح البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار الفکر، ١١٢٧ق.
    19. خسروی‏زاده، پروانه؛ نگاهی گذرا به تاریخچه معنا‌شناسی؛ تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۷۸.
    20. دهخدا، علی‎اکبر؛ لغت‏نامه؛ تهران: دانشگاه تهران، [بی‏تا].
    21. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب ‌القرآن؛ دمشق بیروت: دار العلم الدار الشامیة، 1412ق.
    22. روبینز، آر. اچ؛ تاریخ مختصر زبان‏شناسی؛ علی‎محمد حق‎شناس؛ تهران: نشر مرکز.
    23. سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب‎الله؛ الجدید فى تفسیر القرآن المجید؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1406ق.
    24. سعیدی‌مهر، محمد؛ آموزش کلام اسلامی (راهنماشناسی- معادشناسی)؛ قم: کتاب طه، ۱۳۸۸.
    25. شاذلی، سید بن قطب؛ فى ظلال القرآن؛ بیروت- قاهره: دار الشروق، 1412ق‏.‏
    26. صاحب بن عباد؛ المحیط فی اللغة؛ بیروت: عالم الکتب، [بی‎تا].
    27. صدوق، محمد بن علی؛ التوحید؛ یعقوب جعفری؛ قم: نسیم کوثر، ۱۳۸۹.
    28. صفوی، کوروش؛ درآمدی بر معناشناسی؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1379.
    29. طباطبائی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه محمدباقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1374.
    30. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.
    31. طبرسى؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377.
    32. طبرى، محمد بن جریر؛ ‏جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412ق. ‏‏
    33. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: نشر احمد حسینی، 1362.
    34. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‎تا].
    35. طیب، عبدالحسین؛ ‏‏اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات اسلام، 1378.
    36. عبدالباقی، محمدفواد؛ المعجم المفهرس لالفاظ القران الکریم؛ تهران: انتشارات اسلامی، 1374.
    37. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه؛ نور الثقلین؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.
    38. عسکری، حسن بن عبدالله؛ فروق اللغویة؛ نورالدین جزایری؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ١٤١٢ق.
    39. فخر رازی؛ محمد بن عمر؛ التفسیر الکبیر؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
    40. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ قم: نشر هجرت، 1409ق.
    41. فضل‎الله، محمدحسین؛ من وحى القرآن؛ بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر، 1419ق.
    42. فکوهی، ناصر؛ تاریخ اندیشه و نظریّه‌های انسان‌شناسی؛ تهران: نشر نی، 1386.
    43. فیض کاشانی، محمدمحسن؛ الوافی؛ اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین، 1370‌.
    44. قرشى، سید على‏اکبر؛ قاموس قران؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1367.
    45. قرطبی، محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ تهران: ناصرخسرو، 1364.
    46. قمى، على بن ابراهیم؛ تفسیر قمى؛ قم: دار الکتاب، 1367.
    47. کفوی، ایوب بن موسی؛ الکلیات؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، [بی‎تا].
    48. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ علی‎اکبر آخوندی و محمد غفاری؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، ١٤٠٧ق.
    49. لاهیجی، فیاض؛ شوارق الالهام فی شرح التجرید؛ اصفهان: نشر مهدوی، [بی‎تا].
    50. مختارعمر، احمد؛ معناشناسی؛ سیدحسین سیدی؛ مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
    51. مدرس آشتیانی، میرزامهدی؛ تعلیقیه شرح منظومه حکمت سبزواری؛ قم: انتشارات زهیر، 1390.
    52. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القران؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1362.
    53. مطیع، مهدی، فاطمه سادات نیکزاد حسینی و الهام آقادوستی؛ «کاربرد نظریه شبکه معنایی در مطالعات قرآنی (میدان معناشناسی امر، اراده، مشیت)»، دو فصلنامه پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن؛ س6، ش12، 1397.
    54. مغنیه، محمدجواد؛ التفسیر الکاشف؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1424ق.
    55. مفید، محمد بن محمد؛ اوائل المقالات؛ بیروت: دار المفید للطباعة و النشر، 1414ق.
    56. مکارم شیرازی، ناصرو دیگران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1361.
    57. نجفى خمینى، محمدجواد؛ ‏تفسیرآسان؛‏ تهران: انتشارات الاسلامیة، 1398ق.
    58. نخجوانى، نعمت‏الله بن محمود؛ الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه؛ مصر: دار رکابى للنشر، 1999م.