طرحواره های تصویری و نقش آن در شکل گیری شبکه شعاعی مطالعه موردی ماده «دبر» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر می‌کوشد که با رویکردی شناختی،شبکۀ شعاعی ماده [دبر] در قرآن را مورد بررسی قراردهد، چرا که دستیابی به فهم دقیق واژگان قرآن،گامی مهم در جهت دستیابی به فهم دقیق آن است.شبکه شعاعی ازجمله نظریات مطرح درحوزه معنا شناسی شناختی است که دستاورد آن تحلیل شناختی معنای واژه‌ها در بافت‌های مختلف است.در این نظریه معنای واژه ها پیرامون یک معنای مرکزی شکل می‌گیرند و معنای مرکزی در اثر تغییرات طرحواره‌ای و بسط استعاری با انعطاف خود معانی دیگر را می‌سازد.بررسی‌های نشان می‌دهد، «پشت» معنای کانونی ماده «دبر» پیش مفهومی بدنمند است که در قالب طرحواره «جهت» درادراکات حسی-حرکتی انسان بارها تکرار می شود و به آن ساختار می بخشد، این ماده در هم‌نشینی های متفاوت گستره معنایی خود را توسعه میدهد و آنچه در این گسترش معنایی مؤثراست تغییرات طرحواره‌ای است که منجر به بسط استعاری و تولید معنا می‌شود. طرحواره‌های موجود در بنیاد استعاره‌های مفهومیِ پژوهش حاضر با تغییرات خود زمینه‌ی شکل‌گیری معانی چون ترس،نسل،غفلت،گمراهی، دنبال-کردن زمان،چینش هدفمند،شنیدن را فراهم آوردند،معانی به دست آمده از تغییرات در طرحواره‌های نیرو، جهت، حرکت، تعادل، چرخه، فرایند حاصل شدند. تغییرات طرحواره‌ای به خوبی نشان داد که طرحواره‌ها مبنای شکل گیری مفاهیم انتزاعی‌اند و می‌توانند مبنایی برای استدلال درحوزه اندیشه واقع شوند

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. ابن‎عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ ‌[‌‌بی‌جا:] ‌[‌‌بی‌نا]، [‌بی‌تا].
    2. ابن‎فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ چ1، تهران: انتشارات علوم اسلامی، 1404ق.
    3. ابن‎منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب‏؛ ط1، بیروت: دار صادر، 1414ق.
    4. اردبیلی، لیلا و بلقیس روشن؛ مقدمه‌ای بر معناشناسی شناختی؛ تهران: نشر علم، 1391.
    5. ازهری، محمد بن احمد؛ تهذیب اللغة؛ قاهره: الدار المصریه التالیف و الترجمه، [‌بی‎تا].
    6. افراشی، آزیتا؛ ‌‌مبانی معناشناسی شناختی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1395.
    7. الهی قمشه‌ای، مهدی؛ ترجمه قرآن؛ قم: انتشارات فاطمه الزهرا، 1380.
    8. امدادی، علی‌اصغر و همکاران؛ «بررسی چندمعنایی واژگان قرآنی بر مبنای رویکرد معناشناسی واژگانی شناختی»، فصلنامه پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی؛ ، ش11، 1400.
    9. انصاریان، حسین؛ ترجمه قرآن؛ قم: انتشارات اسوه، 1383.
    10. ایزوتسو، توشیهیکو؛ خدا و انسان در قرآن؛ ترجمه احمد آرام؛ چ6، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388.
    11. ایمانی، محمود و مجتبی منشی‌زاده؛ «بررسی شبکه معنایی حرف "فی" و اهمیت آن در ترجمه قرآن از منظر معناشناسی شناختی»، دوفصلنامه مطالعات ترجمه قرآن و حدیث؛ ش4، 1394.
    12. آیتی، عبدالمحمد؛ ترجمه قرآن؛ تهران: انتشارات سروش، 1374.
    13. پورسینا، محمدرضا؛ «شبکۀ شعاعی کلام الهی در قرآن»، کلام اهل بیت ‰؛ ش3، 1399.
    14. توکل‌نیا، مریم و ولی‌اله حسومی؛ «بررسی شبکه معنایی حرف جرّ "علی" در قرآن با رویکرد شناختی»، آموزه‌های قرآنی؛ ش28، 1397، ص203-228.
    15. توکل‌نیا، مریم و ولی‌اله حسومی؛ «بررسی قواعد گسترش معنایی حرف "عن" در قرآن با رویکرد شناختی»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن؛ ‌‌ش1، 1396.
    16. جانسون، مارک‌؛ بدن در ذهن‌؛ ‌‌ترجمه جهانشاه میرزابیگی‌؛ تهران: نشر آگاه، 1397.
    17. جوادی آملی، عبدالله؛ ‌تسنیم؛ قم: مرکز نشر اسراء، 1388.
    18. جوهری، اسماعیل بن عماد؛ الصحاح؛ بیروت: دار العلم، 1404ق.
    19. حسومی، ولی‌الله و مریم توکل‌نیا؛ «تحلیل شبکه معنایی حرف "من" در قرآن با رویکرد معناشناسی شناختی»، لسان مبین؛ ش32، 1397.
    20. حسومی، ولی‌الله و مریم توکل‌نیا؛ «بررسی مدل‌های چند معنایی حرف "الی" در قرآن با رویکرد معناشناسی شناختی»لسان مبین؛‌ ش36، 1398.
    21. خامه‌گر، محمد؛ ساختار سوره‌های قرآن کریم؛ ‌مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین؛ چ۱، قم: نشر نشرا، 1392.
    22. راسخ مهند، محمد؛ درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی نظریه‌ها و مفاهیم؛ تهران: سمت، ‌‌1389.
    23. راغب ­اصفهانی، حسین ­بن ­محمد؛ مفردات الفاظ القرآن؛ بیروت: دار القلم، 1374.
    24. سلمان‌نژاد، مرتضی و ‌مرتضی ‌‌کریمی‌نیا؛ «ریشه‌شناسی واژه قرآنی تدبر»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث‌؛ ش1، 1393.
    25. شاملی، نصراله و حاجی قاسمی، فرزانه؛ «شبکۀ شعاعی معنای "دیدن" در خطبه‌های نهج‌البلاغه بر پایۀ معناشناسی شناختی قالبی»، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه؛ ش19، 1396.
    26. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ‌مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
    27. ـــــ؛ تفسیر المیزان؛ ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه ‌مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.
    28. طریحى، فخرالدین بن محمد؛ مجمع البحرین؛ چ3، قم: مؤسسة البعثة، 1416ق.
    29. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربى، [بی‎تا].
    30. عامری برکی، محمدرضا، ‌ولی‌الله حسومی، مریم توکل‏نیا و سیداحمد عقیلی؛ «تحلیل شبکۀ معنایی حرف "حتی" در قرآن با رویکرد معناشناسی شناختی»، جستارهای زبانی؛ ش4، ۱۴۰۰.
    31. فراهیدى، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ چ2، قم: انتشارات هجرت، 1409ق.
    32. قائمی‏نیا، علیرضا؛ استعاره‌های مفهومی و فضاهای آن در قرآن؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه‌ فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396.
    33. ـــــ؛ معناشناسی شناختی قرآن؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه ‌فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
    34. ـــــ؛‌ «شبکه‌های شعاعی معناشناسی قرآن»، ذهن؛ ش38، 1388.
    35. قرشی، علی‏اکبر؛ قاموس قرآن؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.
    36. قوچانی، بیتا؛ استعاره‌های مفهومی «ترس» در زبان فارسی، پایان‌نامه ارشد، پژوهشگاه علوم انسانی، 1395.
    37. کووچش، زلتان؛ مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره؛ ترجمه ابراهیم شیرین‌پور، سمت: تهران، 1393.
    38. ـــــ؛ زبان، ذهن و فرهنگ؛ ترجمه جهانشاه میرزابیگی؛ تهران: آگاه، 1395.
    39. لیکاف، جورج‌؛ قلمرو تازه علوم شناختی: آنچه مقوله‌ها درباره ذهن فاش می‌کنند؛ ترجمه جهانشاه میرزابیگی‌؛ تهران: نشر آگاه، 1395.
    40. ـــــ؛ نظریه معاصر استعار (مجموعه مقالات)؛ برگردان فرزان سجودی، به‌ کوشش فرهاد ساسانی؛ تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، 1992م.
    41. لیکاف، جورج و مارک جانسون؛ استعاره‌هایی که با آن زندگی می‌کنیم؛ ترجمه هاجر آقاابراهیمی؛ ‌تهران: نشر علم، 1394.
    42. مشکین فام، ‌بتول و‌ ‌اعظم دهقانی؛ «بررسی شناختی شبکۀ معنایی حرف "ثم" در قرآن کریم»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن؛ ‌ش2، 1397.
    43. مصطفوى، حسن؛ ‌التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ ‌تهران: ‌بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ‌1360.
    44. نیلی‏پور، مریم، علیرضا قائمی‌نیا و ‌شعبان نصرتی؛ «کاربست نظریه پیش‌نمونه و شبکه شعاعی در معناشناسی شناختی تقوا در قرآن»، ذهن‌؛ ش66، ‌1395.
    45. Brugman, C; Polysemy, Semantics and the Structure of the Lexicon; New York: Garland, 1988.
    46. _____; The Story of Over: Polysemy, Semantics and the Structure of the Lexicon; New York: Garland, 1983.
    47. Evans, V. & M. Green; Cognitive linguistics: An Introduction; Edinburg: Edinburgh University Press, 2006.
    48. Evans, V. & A. Tyler; The semantics of English prepositions: Spatial scenes, embodied meaning and cognition; Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
    49. Grady, J; "Metaphor", In: The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics; Oxford: Oxford university press, 2007.
    50. Kovecses, Z; Metaphor and Emotion: Language, Culture, and Body in Human Feeling; Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
    51. Lakoff, G. & C. Brugman; "Cognitive Topology and Lexical Networks", In: Lexical Ambiguity Resolution; Burlington, Massachusetts: Morgan Kaufmann, 1988.
    52. Orel, V. E. & O. V. Stolbova; Hamito-Semitic Etymological Dictionary: Materials for a reconstruction; Leiden: EJ. Brill, 1994.