تحلیلی بر رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی ( با تأکید بر واقع‌نمایی قضایای ارزشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه منطق فهم دین- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

از مسائل مهم در حوزه علم‌َشناسی، ارزش‌باری علوم، به ویژه علوم انسانی است. با پذیرش این اصل، مسئله رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی مطرح می‌شود. در این زمینه، رویکردهای مختلفی در غرب و جهان اسلام وجود دارد. برخی مکاتب فلسفی، نظیر پوزیتیویست‌ها بر پایه اصل بی‌معنایی ارزش‌ها و بی‌طرفی علم، از اساس منکر ارزش‌باری علم شده و آن را ناقض عینیت و کاشفیت علم می‌دانند. در مقابل، طرفداران پارادایم تفسیری و انتقادی، محدودنمودن ارزش‌ها را در علم، غیرممکن می‌دانند و معتقدند، علوم، مملو از ارزش‌های مختلف است. آنان به جهت اینکه نتوانستند از رئالیسم معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی دفاع کنند؛ با  نسبیت‌گرایی معرفت‌شناختی مواجه شدند؛ اما بر اساس اندیشه اسلامی، ضمن پذیرش اصل ارزش‌باری علم و تبیین آن، می‌توان از واقع‌نمایی و عینیت، به ویژه رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی، دفاع نمود. مقاله حاضر می‌کوشد با روش تحلیل عقلی، بر اساس منظومه فکری اسلام، به رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی اسلامی بپردازد. از یافته‌های مقاله حاضر، واقع‌نمایی ارزش‌شناختی علوم انسانی و به تبع آن، برخی نتایج معرفت‌شناختی و روش‌شناختی نظیر ثبات و جاودانگی ارزش‌های پایه، نقش تسهیل‌گری ارزش‌ها در فرایند علم و تعیین منابع معرفتی است.
 

کلیدواژه‌ها


  1.      * قرآن کریم.

    1. اصفهانى، محمدحسین؛ نهایة الدرایة فى شرح الکفایة؛ قم: انتشارات سیدالشهداء، 1374.
    2. ایمان، محمدتقی؛ مبانی پارادایمی روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390.
    3. ایمان، محمدتقی؛ فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی؛ چ1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
    4. تفتازانى، سعدالدین؛ شرح المقاصد؛ تحقیق عبدالرحمن عمیرة؛ چ1، قم: منشورات الشریف الرضى، 1409ق.
    5. جمعی از نویسندگان؛ فلسفه اخلاق، با تأکید بر مباحث تربیتی؛ قم: نشر معارف، 1385.
    6. جوادی، محسن؛ مسئله باید و هست؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1371.
    7. جوادى آملى، عبدالله؛ مبادى اخلاق در قرآن؛ قم: نشر اسرا، 1378.
    8. چالمرز، آلن. اف؛ چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی؛ ترجمه سعید زیباکلام؛ چ2، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1379.
    9. حائری یزدی، مهدی؛ کاوش‌های عقل عملی؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1384.
    10. حلى (علامه)، حسن بن یوسف؛ کشف المراد؛ چ3، قم: انتشارات شکورى، 1372.
    11. حلى (علامه)، حسن بن یوسف؛ نهج الحق و کشف الصدق؛ قم: مؤسسة دار الهجرة، 1407ق.
    12. رشاد، علی‌اکبر؛ «نظریه علم دینی»، مجله قبسات؛ ش74، 1393.
    13. سبحانى، جعفر؛ حسن و قبح عقلى؛ تهران: پژوهشگا‌ه‌ علوم‌ انسا‌نی‌ و مطا‌لعا‌ت‌ فرهنگی‌، 1377.
    14. سبحانى، جعفر؛ رسالة فى التحسین و التقبیح العقلیین؛ قم: مؤسسة الامام الصادق †، 1420ق.
    15. سروش، عبدالکریم؛ دانش و ارزش؛ تهران: انتشارات یاران، 1361.
    16. شریفی، احمدحسین؛ «ارزش‌شناسی»، درآمدی بر نظام ارزشی و سیاسی اسلام؛ زیر نظر محمود فتحعلی‌؛ قم: مؤسسه امام خمینی (ره)، 1383.
    17. شریفی، احمدحسین؛ مبانی علوم انسانی اسلامی؛ چ1، تهران: انتشارات آفتاب توسعه، 1393.
    18. صادقی، هادی؛ «نسبت دین و اخلاق- اقتراح»، قبسات؛ س4، ش13، زمستان 1378، ص2-29.
    19. صادقی، هادی؛ درآمدی بر کلام جدید؛ قم: کتا‌ب‌ طه-، نشر معا‌رف‌، 1382.
    20. صدر، محمدباقر؛ دروس فى علم الاصول؛ قم: مجمع‌ الشهید آیةالله‌ الصدر العلمی‌، 1408ق.
    21. صدرالمتألهین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1981م.
    22. طباطبایی، سیدمحمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ1، قم: مؤسسة النشر الإسلامى، 1417ق.
    23. طوسى، خواجه نصیرالدین؛ اخلاق ناصرى؛ تهران: خوارزمی، 1356.
    24. علوی‏نژاد، سیدحیدر؛ «باید و هست در نگاه قرآن»، مجله پژوهش‌های قرآنی؛ دوره 4، ش13-14، تابستان 1377، ص120-141.
    25. غروی نایینی، نهله، حمید ایماندار و نصرت نیلساز؛ «نگاهی نو به نظریه نسبیت اخلاق از منظر قرآن کریم»، آینه معرفت؛ ش9، تابستان 1390، ص120-142.
    26. مهدی غیاثوند و سیدحمید طالب‏زاده؛ «دانش، ارزش و دانش ارزش‌بار»، معرفت فلسفی؛ ش46، 1393، ص145-159.
    27. فاضل مقداد سیوری حلّی ، جمال‏الدین مقداد بن عبدالله؛ ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین؛ قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفی، 1405ق.
    28. قاضى عبدالجبار بن احمد؛ شرح الاصول الخمسه؛ بیروت: دار احیا التراث العربی، [بی‎تا].
    29. قوشچى، علاء‎الدین على بن محمد، شرح تجرید الاعتقاد؛ قم: منشورات الرضى، [بی‌تا]. 
    30. قهرمانی، محمدامین و بیژن عبدالهی؛ «بنیان‏های فلسفی و بررسی ارتباط بین هستی‎شناسی و معرفت‎شناسی پارادایم‏های تفسیری، انتقادی و علمی»، عیار پژوهشی در علوم انسانی؛ ش1، پیاپی 7، 1392، ص51-70.
    31. گرگور، مک لنان؛ پلورالیسم؛ ترجمه جهانگیر معینی؛ تهران: انتشارات آشتیان، 1381.
    32. گیلیس، دانالد؛ فلسفه علم در قرن بیستم؛ ترجمه میانداری؛ قم: طه- تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1381.
    33. لاهیجی، عبدالرزاق؛ گوهر مراد؛ تهران: طهوری، 1364.
    34. مصباح یزدى، محمدتقى؛ دروس فلسفه؛ تهران: پژوهشگا‌ه‌ علوم‌ انسا‌نی‌ و مطا‌لعا‌ت‌ فرهنگی‌، 1375.
    35. مصباح یزدی، محمدتقی؛ آموزش فلسفه؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1364.
    36. مصباح، مجتبی؛ بنیاد اخلاق؛ چ2، قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1382.
    37. مصباح، مجتبی؛ «تأثیر ارزش‌‌ها بر علوم انسانی»، مجموعه مقالات مبانی فلسفی علوم انسانی؛ ج3، قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1391.
    38. مطهری، مرتضی؛ مقدمه‌اى بر جهانبینى؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1360.
    39. مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ تهران: نشر صدرا، 1378.
    40. مطهری، مرتضی؛ شرح مبسوط منظومه؛ تهران: انتشارات حکمت، 1404ق.
    41. وبر، ماکس؛ روششناسی علوم اجتماعی؛ ترجمه حسن چاوشیان؛ تهران: نشر مرکز، 1382.
    42. هابز، توماس؛ لویاتان؛ ترجمه حسین بشیریه؛ تهران، نشر نی، 1385.
    43. هاملین، دیوید؛ تاریخ معرفت‌شناسی؛ ترجمه شاپور اعتماد؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1374.
    44. Allchin, D; “Values in science and in science education” In: Fraser B. J., Tobin K. G. (eds); International handbook of Science Education; Kluwer, Dordrecht, New York: Springer Netherlands, 1998.
    45. Barry smith & Alan Thomas; “Axiology”, in: Routledge Encyclopedia of philosophy; Edward Craig v.1, 1998.
    46. Crotty, M.; The Foundations of Social Research: Meaning and Perspective in the Research Process; London: Sage Publications Ltd, 1998.
    47. Haddcock, A., A. Millar & D. Pritchard (Eds.); Epistemic Value; Oxford University Press, 2009.
    48. L.; Positivist Philosophy: From Hume to the Vienna Circle; Ilarmondsworth. Penguim, 1972.
    49. Longino, H. E.; Science as Social Knowledge: Values and Objectivity in Scientific Inquiry; Princeton, Princeton University Press, 1990.
    50. Elliott, K.; “Direct and Indirect Roles for Values in Science”, Philosophy of Science; n.78, 2011.
    51. McKaughan, D.; “How Values in Scientific Discovery and Pursuit Alter Theory Appraisal”, Philosophy of Science, issue. 76, 2009.
    52. Trigg, Roger; Reality at Risk: A Defence of Realism in Philosophy and the Science; Rowman & Littlefield Publishers, 1980.