تبیین و مقایسه فرایند تحقق «ادراک حسی» از دیدگاه «معرفت‌شناسی نوصدرایی» و «روان‌شناسی شناختی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مبانی نظری اسلام دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

معرفت‌شناسی نوصدرایی، ادراک حسی را یکی از اقسام و نخستین مرحله از مراحل تحقق ادراکات مرکب برای فاعل شناسا (انسان) می‌داند. روان‌شناسی شناختی نیز نسبت به فرایند تحقق ادراکات حسی تبیین‌های مبسوطی را با عطف توجه به کارکرد حواس ظاهری ارائه کرده است. هر دو دانش ادراکات حسی را واقعیتی حکایتگر از محیط و محسوسات می‌دانند؛ اما در تبیین کارکرد اجزاء، فرایند و عامل نهایی تحقق شناخت‌های حسی، تفاوت‌هایی با همدیگر دارند. معرفت‌شناسی نوصدرایی، در تبیین نخستین گام از فرایند تحقق شناختها، یعنی ادراک حسی، حواس ظاهری را عامل تحت فرمان «نفس» به عنوان مدیر و بهره‌بردار اصلی از فرایند ادراک معرفی می‌کند و روان‌شناسی شناختی می‌کوشد، فرایند تحقق ادراک، شناخت و آگاهی‌های حسی را معطوف به کارکرد ابزارهای شناخت در بعد تجربی تبیین کند. معرفت‌شناسی نوصدرایی به‌طور مستقل و مبسوط به جنبه کارکردهای تجربی و آزمایشگاهی اجزاء جسم (اعضای ظاهری و اعصاب و مغز) نپرداخته؛ اما ترسیمی از ارتباط و تعامل مبادی فیزیکی و متافیزیکی، در فرایند تحقق انواع معرفت، ازجمله ادراک حسی ارائه کرده است؛ اما روان‌شناسی شناختی، در عین ارائه مبسوط از کارکردهای حواس ظاهری و اعضای جسمانی و توفیقات چشمگیر در این جنبه، تحلیل و ترسیمی از ارتباط جنبه‌های حسی با جنبه ها  عوامل فراحسی، در فرایند تحقق شناخت‌ها؛ ازجمله ادراکات حسی، ارائه نکرده یا در این مرحله توقف کرده است. نوشتار حاضر می‌کوشد از میان مسائل مختلف این عرصه، «فرایند تحقق» معرفت یا شناخت حسی را از دیدگاه معرفت‌شناسی نوصدرایی و روان‌شناسی شناختی، به عنوان دو دانش مرتبط با مقوله شناخت / آگاهی ارائه و مقایسه کند. باتوجه‌ وجود مسائل مهم مشترک قابل بررسی میان این دو دانش، تحصیل اشتراکات بیشتر در راستای نمایان شدن دقائق فرایند تحقق انواع شناخت برای تحصیل هم‌سخنی و کشف افق‌های نوین ضروری به نظر می‌رسد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    1. ابن‎سینا؛ برهان شفا؛ قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
    2. ابن‌منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، 1414ق.
    3. ابن‌درید، محمد بن حسن؛ جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین، 1988م.
    4. استرنبرگ، رابرت؛ روان‌شناسی شناختی؛ ترجمه کمال خرازی و الهه حجازی؛ تهران: سمت، 1392.
    5. استولجر، دنیل؛ فیزیکالیسم: دانشنامه استنفورد، ترجمه یاسر پوراسماعیل؛ تهران: ققنوس، 1395.
    6. آیزنک، و. مایکل و مارک ت. کین؛ روان‌شناسی شناختی زبان و تفکر؛ ترجمه حسین زارع و مهدی باقرپسند؛ تهران: کتاب ارجمند، 1394.
    7. اتکینسون، ریتال؛ زمینه روان‌شناسی هیلگارد؛ ترجمه محمدتقی براهنی و دیکران؛ تهران: رشد، 1380.
    8. اسکندری اصل، نصرت و صالحه پیریایی؛ «اثربخشی آموزش شناختی جبران و ترمیم بر مبنای عصب روان شناختی کارکردهای اجرایی در نوجوانان»، فصلنامه علمی پژوهشی عصب روان شناسی؛ ش19، زمستان 1398، ص73-88.
    9. برمودز، هوزی؛ نظریه‌های علم شناخت؛ ترجمه سیدکمال خرازی؛ تهران: نشر دانشگاهی، 1395.
    10. بونژه، ماریو و روبن آردیلا؛ فلسفه روانشناسی و نقد آن؛ ترجمه محمدجواد زارعان و همکاران؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394.
    11. پوپل، ارنست؛ مرزهای آگاهی؛ ترجمه مهرنوش خاشابی، تهران: آگه، 1389.
    12. تاگارد، پاول؛ ذهن درآمدی بر علوم شناختی؛ ترجمه رامین‌گلشائی؛ تهران: سمت و انجمن علوم شناختی، 1396.
    13. تای، مایکل؛ فلسفه آگاهی؛ ترجمه یاسر پوراسماعیل؛ تهران: حکمت، 1393.
    14. جوادی آملی، عبدالله؛ معرفت‌شناسی در قرآن؛ قم: اسراء، 1379.
    15. ـــــ؛ رحیق مختوم؛ قم: اسراء، 1382.
    16. چرچلند، پاول؛ ماده و آگاهی؛ ترجمه امیر غلامی؛ تهران: نشر مرکز، 1391.
    17. حسین‌زاده، محمد؛ معرفت‌شناسی، قم: مجمع عالی حکمت اسلامی، 1396.
    18. خرازی، سید‌کمال؛ واژه‌نامه علوم شناختی؛ تهران: فرهنگ معاصر، 2017م/ 1396ش.
    19. خسروپناه، عبدالحسین؛ فلسفه شناخت؛ قم: نشر معارف، 1396.
    20. خسروپناه، عبدالحسین و حسن پناهی‌آزاد؛ نظام معرفت‌شناسی صدرایی؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.
    21. ـــــ؛ فلسفه شناخت؛ قم: نشر معارف، 1395.
    22. خسروپناه، عبدالحسین و مهدی عاشوری؛ رئالیسم معرفتی؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1393.
    23. خسروپناه، عبدالحسین و مهدی عاشوری؛ تحلیل معرفت؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1392.
    24. رومانویچ، الکساندر؛ رشد و تحول شناختی؛ ترجمه حبیب‌الله قاسم‌زاده؛ تهران: آگه و ارجمند، 1384.
    25. رید، استیفن؛ روان‌شناسی شناختی؛ ترجمه اصغر فروغ‌الدین و ایهام دیانتی‌زاده؛ تهران: روان، 1395.
    26. زاهدی، محمدصادق و روح‌الله حق‌شناس؛ «بررسی رویکرد علوم شناختی در مطالعه دین»، پژوهشنامه فلسفه دین؛ پاییز و زمستان 1392، ش22، ص145ـ162.
    27. سبحانی، جعفر؛ نظریة المعرفة؛ قم: مؤسسه امام صادق †، 1411ق.
    28. سبزواری، حاج ملاهادی؛ اسرار الحکم؛ قم: مطبوعات دینی، 1383.
    29. سرل، جان؛ ذهن مغز و علم؛ ترجمه امیر دیوانی؛ قم: بوستان کتاب، 1388.
    30. شایسته، ریحانه و محمدکاظم علمی سولا و سیدمرتضی حسینی شاهرودی؛ «واکاوی نظری مرتبه ادراکی تخیل و مفاهیم بنیادین مرتبط به آن از دیدگاه ملاصدرا با چشم انداز روان‌شناسی شناختی»، فصلنامه علمی پژوهشی آموزه‌های فلسفه اسلامی؛ ش28، بهار و تابستان 1400.
    31. شیخی فینی، علی‌اکبر؛ «تبیین‌وارزیابی دیدگاه سازنده‌گرایی»، تازه‌های علوم شناختی؛ ش15، پاییز 1381، ص65ـ 73.
    32. صدرالمتألهین؛ اسفار؛ ج8، بیروت: دار احیاء التراث، 1981م.
    33. طباطبایی، سید محمدحسین؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ تهران: صدرا، 1373.
    34. ـــــ؛ نهایة الحکمة؛ قم: دفتر نشر اسلامی، 1414ق.
    35. ـــــ؛ بررسی‌های اسلامی؛ قم: بوستان کتاب، 1402ق.
    36. فارابی، ابونصر؛ الجمع بین رأیی الحکیمین؛ تهران: الزهراء، 1405ق.
    37. فردنبرگ، جی. و گوردن سیلورمن؛ علوم شناختی مقدمه‌ای بر مطالعه ذهن؛ ترجمه محسن افتاده‌حال و دیگران؛ تهران: مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، 1395.
    38. کین، مارک. جی؛ فلسفه علم شناختی؛ ترجمه مصطفی تقوی؛ تهران: ترجمان، 1396.
    39. گلدشتاین، بروس؛ روان‌شناسی شناختی؛ ترجمه جواد حاتمی، آرش منجم، احمد شاهواروقی؛ تهران: ارجمند، 1399.
    40. لیکاف، جورج؛ قلمرو تازه علوم شناختی؛ ترجمه جهانشاه میرزابیگی؛ تهران: آگاه، 1396.
    41. مسلین، کیت؛ درآمدی به فلسفه ذهن؛ ترجمه مهدی ذاکری؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388.
    42. مصباح یزدی، محمدتقی؛ آموزش فلسفه؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.
    43. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار، ج2-3، 5-6  و 13، تهران: صدرا، 1387.
    44. Anderson, J. R.; Cognitive Psychology and Its Implications; New York, NY: Worth Publishers, 2010.
    45. Balota, D. A. & Marsh, E. J.; Cognitive Psychology: Key Readings; New York, NY: Psychology Press, 2004.
    46. Chalmers, Davi; Consciosness and Its place in Natural; Blacwell Guid to the Philosophy of Mind;
    47. David Chalmers; "Dualism, hard problem of consciousness", Jornal of Phylosophy; vol. XGIX. No8, August 2002, P391.
    48. -Eysenck, M. W.; Cognitive Psychology: An International Review; West Sussex, England: John Wiley & Sons, Ltd., 1990.
    49. -Temple, Christine M.; "Developments and applications of cognitive neuropsychology", In M. W. Eysenck (Ed.); Cognitive Psychology: An International Review; West Sussex, England: John Wiley & Sons Ltd., 1990.