معناشناسی عقل در علوم اسلامی و مقایسه آن با معرفت‌شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

عقل در علوم مختلف کاربردهای مختلفی دارد. نوشتار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی تحلیلی در استنتاج دیدگاه، کوشیده است با بررسی این کاربردها در علوم مختلف اسلامی و مقایسه آن با معرفت‌شناسی، ابعاد وجودی و معرفتی عقل را مورد امعان‌نظر قرار دهد.
موارد زیر را می توان از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهش حاضر برشمرد:
الف. تعیین سه معنای عقل (عقل به‌معنای قوه مدرکه، عقل به‌مثابة مدرکات عقلی و عقل به‌معنای جوهر مجرد منفصل) به‌عنوان کاربرد مشترک بین علوم یادشده به‌صورت تشکیکی (پذیرش همگانی، حداکثری و حداقلی).
ب. پذیرش تعامل دو سویه بین کاربرد اصطلاحی عقل و ابعاد وجودی و معرفتی آن، به این معنا که با طرح چیستی معنای عقل در علوم مختلف به نگاه هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی آن علوم پی برد و از سویی دیگر با مراجعه به مباحث هستی‌‌شناختی و معرفت‌شناسانه این علوم، ماهیت و معنای اصطلاحی عقل را از منظر آن علوم کشف کرد.
ج. معرفی ‌معنای دوم عقل به‌عنوان یکی از مبانی علوم انسانی - اجتماعی در دوران مدرن.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع و مآخذ

    1. ابن‌ادریس الحلی؛ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی؛ چ2، قم:‌ مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1410ق.
    2. ابن‌عطیه، عبدالحق؛ المحرز الوجیز فی‏ تفسیر الکتاب العزیز؛ چ1، بیروت: دار الکتب العلمیة‏، 1422ق.
    3. ابن‌سینا؛ الحدود؛ چ2، قاهره: الهیئة المصریة، 1989م.
    4. ـــــ؛ رسائل؛ قم: انتشارات بیدار، 1400ق.
    5. ابن‏میثم بحرانی؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ چ2، قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، 1406ق.
    6. ابوالفتوح رازی، حسین‏‏؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ چ1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های‏ اسلامی‏، 1408ق.
    7. اسدی، محمدرضا و حسن احمدی‌زاده؛ «کارکرد معرفت‎شناختی عقل فعال در فلسفه توماس آکوئینی و حکومت متعالیه»، ذهن؛ ش45، 1390، ص81-98.
    8. استرآبادی، محمدجعفر؛ البراهین القاطعه؛ قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1382.
    9. اصفهانی‏، محمدحسین؛ نهایة الدرایه فی شرح الکفایه؛ چ2، بیروت: مؤسسة آل‏البیت لاحیاء التراث‏، 1429ق.
    10. ـــــ؛ معجم فقه الجواهر؛ بیروت: دار الغدیر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۷ق.
    11. انصاری، محمدعلی؛ الموسوعة الفقهیة المیسرة؛ قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.
    12. بیضاوی‏، عبدالله؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل؛ چ1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.
    13. ترخان، قاسم؛ عقل‌شناخت؛ چ1، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل، 1400.
    14. ـــــ؛ درآمدی بر مبانی کلامی علم دینی؛ ج۲، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷.
    15. تفتازانی‏، سعدالدین؛ شرح العقائد النسفیة؛ قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة، 1407ق.
    16. ـــــ؛ شرح المقاصد؛ چ1، قم:‌ الشریف الرضی‏، 1409ق.
    17. جاحظ؛ رسائل الجاحظ‏؛ بیروت: مکتبة الهلال، 2002م.
    18. جرجانی، سید میرشریف؛ شرح المواقف للعضد الدین عبدالرحمن ایجی؛ چ1، قم: الشریف الرضی‏، 1325.
    19. جعفری، محمدتقی؛ عقل و عاقل و معقول و [نظریه‌ جلال‌الدین‌ درباره آنها]؛ تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳۵۸.
    20. جمعی از پژوهشگران؛ موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت ‰؛ قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت ‰، ۱۴۲۳ق.
    21. جناتی، محمدابراهیم؛ منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی؛ تهران: کیهان، 1370.
    22. حائری، مرتضی؛ شرح العروة الوثقی؛ قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۲۵ق.
    23. حسین‌زاده، محمد؛ «عقل از منظر معرفت‌شناسی»، معرفت فلسفی؛ س4، ش16، تابستان 1386، ص11-60.
    24. حسینی طهرانی، محمدحسین؛ نور ملکوت قرآن از قسمت أنوار الملکوت؛ مشهد: علامه طباطبایی، 1416ق.
    25. خمینى، سیدروح‌اللّه موسوى؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ چ12، تهران‏: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى€، 1387.
    26. دانش‌شهرکی، حبیب‏الله؛ عقل از نظر قران و حکمت متعالیه؛ قم: مؤسسه بوستان کتاب، ‌1387.
    27. راغب اصفهانی، حسین؛ الذریعة الی مکارم الشریعه؛ قم: منشورات الشریف الرضی، 1414ق.
    28. ـــــ؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دمشق- بیروت: دار القلم‏، الدار الشامیه، 1412ق.
    29. سبزواری، ملاهادی؛ أسرار الحکم؛ چ1، قم: مطبوعات دینی، 1383.
    30. سجادی، سیدجعفر؛ فرهنگ معارف اسلامی؛ چ3، تهران: کومش، 1373.
    31. شریف مرتضی (علم الهدی)‏؛ رسائل‏؛ چ1، قم: دار القرآن الکریم‏، 1405ق.‏
    32. شریفی، احمدحسین و حسن یوسفیان؛ خردباوری و دینباوری؛ چ1، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379.
    33. شندلباخ، هربرت؛ تاریخ و تبیین مفهوم خرد؛ ترجمه رحمان افشاری؛ چ۱، تهران: مهراندیش، ۱۳۹۵.
    34. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم‏؛ نهایة الأقدام فی علم الکلام؛ چ1، بیروت:‏ دار الکتب العلمیة، 1425ق.
    35. شهرکانی، ابراهیم؛ معجم المصطلحات الفقهیه؛ قم:‌ ذوی‌القربی، 1430ق.
    36. شهید ثانى، زین‏الدین؛ حقائق الإیمان مع رسالتی الاقتصاد و العداله‏؛ چ1، قم: انتشارات کتابخانه آیةالله مرعشی، 1409ق.
    37. ـــــ؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة؛ قم: مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
    38. شیخ حرّ عاملی‏؛ وسائل الشیعه؛ قم: مؤسسه آل‌البیت لإحیاء التراث، ١٤١٤ق.
    39. شیخ مفید؛ التذکرة بأصول الفقه؛ قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
    40. صدر، محمد؛ ما وراء الفقه؛ بیروت: دار الأضواء، ۱۴۳۰ق.
    41. صدرالمتألهین محمد بن ابراهیم؛‌ الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة؛ با حاشیه علامه طباطبایی‏؛ چ3، بیروت:‌ دار إحیاء التراث العربی‏، 1981م.
    42. ـــــ؛ تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی‏؛ چ2، قم: انتشارات بیدار، 1366، ب.
    43. ـــــ؛ شرح أصول الکافی؛ تهران:مؤسسه مطالعات و‌تحقیقات فرهنگی، 1366الف.
    44. ـــــ؛ مفاتیح الغیب؛ محمد خواجوی؛ تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363.
    45. ضیائی‌فر، سعید؛ «جایگاه عقل در اجتهاد»، نقد و نظر؛ ش۳۱-۳۲، ۱۳۸۲.
    46. طباطبایی حکیم، محمدسعید؛ مصباح المنهاج؛ [بی‏جا]: مؤسسة المنار، ۱۴۱۷ق.
    47. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
    48. ـــــ؛ نهایة الحکمة؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1404ق.
    49. طوسی‏ خواجه نصیرالدین؛ أساس الإقتباس‏‏؛ تصحیح مدرس رضوی؛ چ3، تهران: دانشگاه تهران‏، 1361.‏
    50. ـــــ؛ شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات؛ چ1، قم: نشر البلاغه، 1375.
    51. ـــــ؛ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل؛ بیروت: دار الأضواء، 1405ق.
    52. ـــــ؛ تجرید الاعتقاد؛ چ1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1407ق.
    53. طوسی، محمد بن حسن؛ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد؛ تهران: مکتبة چهل ستون، ۱۴۰۰ق.
    54. ـــــ؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
    55. ـــــ؛ الرسائل العشر؛ چ2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.
    56. ـــــ؛ العُدة فی أصول الفقه‏؛ چ1، قم: محمد تقی علاقبندیان‏؛ 1417ق.
    57. عاملى (شهید اول)، محمد بن مکى‌؛ اربع رسائل کلامیه؛ چ1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی‏، 1422ق.
    58. ـــــ؛ ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة؛ چ1، قم: مؤسسه آل البیت ‰‌، 1419ق.
    59. عرب‌صالحی، محمد؛ «کارکردهای عقل عملی در اصول فقه شیعه»، قبسات؛ س۱۷، ش63، 1391، ص111-136.
    60. علامه حلی (جمال الدین حسن بن یوسف)؛ المعتبر فی شرح المختصر؛ چ1، قم: مؤسسة سید الشهداء †، 1407ق.
    61. ـــــ؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ تصحیح و مقدمه و تحقیق و تعلیقات حسن حسن زاده آملی‏؛ چ4‏، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی‏، 1413ق.
    62. ـــــ؛ مبادى الوصول الى علم الاصول؛ تحقیق عبدالحسین محمد على بقال؛ چ2، بیروت: دار الأضواء، ‌1406ق.
    63. علم الهدى، على بن حسین‏؛ الذریعة إلى أصول الشریعة؛ چ1، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ‏، 1376.
    64. غزالی‏، ابوحامد؛ إحیاء علوم الدین؛ بیروت: دار الکتاب العربی‏، [بی‌تا].
    65. فارابی، ابونصر؛ فصول منتزعه؛ چ2، تهران: المکتبة الزهراء، 1405ق.
    66. فاضل، محمدتقی؛ «مفهوم عقل دینی»، نقد و نظر؛ ش3-4، تابستان و پاییز 1374، ص166-183.
    67. فخر رازی، محمد بن عمر؛ المحصل‏؛ چ1، عمان: دار الرازی، 1411ق.
    68. فراء، یحیی‏؛ معانى القرآن؛ قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏، 1980م.
    69. فروزانفر، بدیع الزمان؛ شرح مثنوی شریف؛ چ5، تهران: زوار، 1371.
    70. فولکیه، پل؛ فلسفه عمومی یا مابعدالطبیعه؛ ترجمه یحیی مهدوی؛ تهران: دانشگاه تهران، 1347.
    71. فیض کاشانی، محمد‏؛ المحجة البیضاء؛ چ4، قم: جماعة المدرسین بقم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ق.
    72. فیض کاشانی، محمد؛ الوافی؛ اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمومنین علی، 1406ق.
    73. قاضی عبدالجبار؛ المغنی فی أبواب التوحید و العدل؛ قاهره: الدار المصریه، 1965 ـ 1962م.
    74. قونوی، اسماعیل؛ حاشیة القونوی علی‏ تفسیر الإمام البیضاوی؛ چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‏، 1422ق.
    75. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چ2، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1362.
    76. ماوردی، ابوالحسن؛ أعلام النبوه؛ چ1، بیروت: مکتبة الهلال، 1409ق.
    77. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الأنوار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
    78. محاسبی، حارث‌ بن‌ اس‍د؛ العقل و فهم القرآن؛ بیروت: دار ال‍ک‍ندی‌، ۱۴۰۲ق.
    79. محقق کرکى عاملى، على بن الحسین؛ طریق استنباط الاحکام؛ ط2، قم: منشورات مکتبة الاسلامیة الکبرى، 1396ق.
    80. محمدی ری‌شهری، محمد؛ دانش‌نامه عقاید اسلامی؛ قم: دار الحدیث، ‌1385.
    81. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى‏؛ فرهنگ‏نامه اصول فقه‏؛ چ1، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.
    82. مظفر، محمدرضا؛ اصول الفقه؛ چ5، قم: اسماعیلیان‏، 1375.
    83. ـــــ؛ المنطق؛ قم:‌ اسماعیلیان، 1366.
    84. مقداد، فاضل؛ ارشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین؛ قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1405ق.
    85. مکارم شیرازی، ناصر؛ أمثال القرآن، قم: مدرسة الإمام علی بن أبی‎طالب†، 1426ق.
    86. ملکیان، مصطفی؛ راهی به رهایی؛ چ2، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۸۱.
    87. مهدی‌زاده، حسین؛ آیین عقل‌ورزی؛ چ2، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، 1389.
    88. مؤسّسه دائرةالمعارف فقه اسلامى؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ‰؛ چ1، قم: مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، 1387.
    89. نراقی، مهدی؛ جامع السعادات‏؛ بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408ق.
    90. نصر، سیدحسین؛ «تصوف و تعقل در اسلام»، نامه فرهنگ؛ ش12، 1372.
    91. هاشمی رفسنجانی، اکبر و جمعی از محققان؛ فرهنگ قرآن؛ چ1، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1387.
    92. هاشمی، سیدمحمود؛ بحوث فی علم الاصول (تقریرات درس آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر)؛ چ2، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ‌1405ق.