حدس از نگاه فخر رازی و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فلسفه کلام دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکترای حکمت متعالیه دانشگاه اصفهان

چکیده

منطق‌دانان معتقدند در نوعی از استنتاج، مقدمات لازم برای رسیدن به نتیجه و مطلوب ذکر نشده است؛ ولی در عین‌ حال استنتاج مذکور به کمک حدس که نوعی استعداد براى دریافت بی‌درنگ حد وسطاست، انجام می‌شود. البته مسئله حدس غیر از کارکرد منطقی در مباحث الهیات نیز مطرح شده است؛ به‏این‏ترتیب که حدس در تبیین نوعی ادراک انسانی که از مرتبه ویژه‏ای نیز برخوردار است، مورد استفاده قرار می‌گیرد. منطق‏دانان تنها حدس را جزء مبادی یقینی شمرده‏اند، ولی به تبیین چگونگی و کیفیت آن نپرداخته‏اند.به همین منظور در نوشتار حاضر که با استفاده از روش کتابخانه‌ای و منابع نرم‌افزاری گردآوری شده، به بررسی آثار فخر رازی و ملاصدرا پرداخته شده و در پی شناخت ماهیت حدس، کیفیت، جایگاه و قلمرو آن در امور حسی و فراحسی هستیم. فخر رازی حدس را به بالاترین مرتبه از عقل بالملکه مربوط دانسته و حدسیات را خارج از حوزه یقینیات می‌شمرد.ملاصدرا اولین فیلسوفی نیست که در تبیین کیفیت علم نفس قدسی از عنصر «حدس» بهره برده است. پیش از او، ظاهراً ابن‌سینا از این عامل بهره برده است. با بررسی سخنان ملاصدرا روشن می‌شود ملاصدرا حدس را پایین‌ترین مرحله کشف معنوی و تصورات و تصدیقات حدسی را بر خلاف فخررازی بدیهی می‌داند و معتقد است حدس نوعی افاضه از عقل فعال است؛ در حالی‌که فخر رازی وجود عقل فعال را نفی کرده، مسئله طباع تام را مطرح می‌سازد. طباع تام در لسان ملاصدرا روح‏القدس خوانده می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1.         * قرآن کریم.

    1. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله؛ الاشارات و التنبیهات؛ قم: نشر البلاغه، 1375.

    2. ـــــ؛ المباحثات، قم: بیدار، 1371.

    3. ـــــ؛ النجاة من الغرق فی بحرالضلالات؛ تهران: دانشگاه تهران، 1379.

    4. ـــــ؛ النفس من الشفا؛ تحقیق حسن زاده آملی؛ قم: بوستان کتاب، 1385.

    5. ـــــ؛ المبدأ والمعاد؛ تهران: مطالعات اسلامی، 1363.

    6. ـــــ؛ رسائل؛ قم: بیدار، 1400ق.

    7. ارسطو؛ منطق ارسطو؛ تحقیق عبدالرحمن بدوی؛ بیروت: دارالقلم،1980م.

    8. تهانوی، محمدعلی؛ موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم؛ بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، 1996م.

    9. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر انسان به انسان؛ قم: اسراء، 1389.

    1. علامه حلی، حسن ‌بن یوسف؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ قم: جامعه مدرسین، 1422ق.
    2. صلیبا، جمیل؛ فرهنگ فلسفی؛ ترجمه منوچهر صانعی دره‎بیدی؛ تهران: انتشارات حکمت، 1366.
    3. رازی، فخرالدین؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
    4. ـــــ؛ شرح عیون الحکمة؛ تهران: مؤسسه امام صادق، 1373.
    5. ـــــ؛ المباحث المشرقیة؛ قم: مکتبة بیدار، 1411ق.
    6. ـــــ؛ المطالب العالیة؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
    7. ـــــ؛ شرح فخر رازی علی الاشارات؛ قم: مکتبة آیةالله مرعشی، 1404ق.
    8. ـــــ؛ النبوات و ما یتعلق بها؛ قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، [بی‌تا].
    9. ـــــ؛ النفس و الروح؛ تهران: افست، 1406ق.
    10. سهروردی، شهاب‏الدین یحیی؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375.
    11. شهرزوری، شمس‏الدین محمد؛ رسائل الشجرة الهیة فی علوم الحقایق الربانیة؛ تصحیح نجفقلی حبیبی؛ تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، 1383.
    12. صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم؛ الحکمة الالهیة فی اسفار الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
    13. ـــــ؛ اللمعات المشرقیة فی الفنون المنطقیة (منطق نوین)؛ ترجمه و شرح عبدالحسین مشکوةالدینی؛ تهران: انتشارات آگاه، 1362.
    14. ـــــ؛  التنقیح فی المنطق؛ تصحیح و تحقیق غلامرضا یاسی‌پور؛ تهران: بنیاد حکمت اسلامی، 1378.
    15. ـــــ؛ المبدأ و المعاد فی الحکمة المتعالیة؛ ج2، تصحیح محمد ذبیحی و جعفر شا‌نظری؛ تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381.
    16. ـــــ؛ مفاتیح الغیب؛ مقدمه و تصحیح محمد خواجوی؛ تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363.
    17. ـــــ؛  اسرار‌الآیات؛ ترجمه علویه همایونی؛ تهران: نشر مترجم، 1362.
    18. ـــــ؛ مبدأ و معاد؛ تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1360.
    19. ـــــ؛الشواهدالربوبیة فی المناهج السلوکیة؛ تصحیح سیدمصطفی محقق داماد؛ تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.
    20. فارابی، ابونصر؛ آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها؛ بیروت: مکتبة الهلال، 1995م.
    21. لاهیجی، عبدالرزاق؛ گوهر مراد؛ تهران؛ نشر سایه، 1383.
    22. مصطفوی، حسن؛ شرح اشارات و تنبیهات؛ تهران: دانشگاه امام صادق، 1387.
    23. مظفر، محمدرضا؛ المنطق؛ [بی‎جا]، مؤسسه نشر اسلامی، 1382.