بررسی تطبیقی کارکرد عقل در کلام فلسفی و تفکیکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علمی منطق فهم دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

کارکردها و چگونگی کاربست عقل از مسائل مهم روش‌شناختی در حوزه علم کلام و معارف اعتقادی است. در تاریخ علم کلام شیعه، عقلگرایی، بویژه عقل فلسفی را می‌توان رویکرد غالب به حساب آورد. در عین حال در حدود و ثغور و چگونگی کاربست عقل و میزان اعتبار بخشی به آن اختلافاتی رخ نموده است. مقاله حاضر درپی آن است که این مساله را با روش اسنادی – تحلیلی، از منظر کلام عقلی - فلسفی و کلام تفکیکی که آن نیز مدعی نوعی عقلگرایی به نام خرد نوری و فطری است بررسی کند. نقش چنین تحقیقاتی در سنجش میزان قوت و ضعف هر یک از دو مدل روشگانی یاد شده و کمک به توسعه و تعمیق منطق علم کلام ضرورت بخش آن است. نتیجه این تحقیق دریافت وجوه کارآمدی افزونتر عقلگرایی اصطلاحی اعم از منطقی و فلسفی در علم کلام و بیان ناراستی‌ها و نارساییهای مدل تفکیکی در این عرصه است.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم.

    1. آمدی تمیمی، عبدالواحدبن­محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ 6جلدى، شرح جمال الدین محمد خوانسارى؛ تهران‏: انتشارات دانشگاه تهران، 1366.
    2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین؛ نصیرالدین طوسی، فیلسوف گفتگو؛ چ1، تهران‏: نشر کتاب هرمس، 1385.
    3. ابن‌سینا، حسین­بن عبدالله؛ الشفاء- الالهیات؛ تصحیح سعید زاید؛ قم‏: مکتبة آیةالله المرعشى، 1404ق.
    4. ابن‌نوبخت، ابواسحاق ابراهیم؛ الیاقوت فی علم الکلام؛ قم‏: کتابخانه آیت‏الله مرعشى نجفى، 1413ق.
    5. اصفهانی، میرزامهدی؛ اساس معارف القرآن؛ ج1، چ1، قم‏: تحقیق و تدوین و نشر مؤسسه معارف اهل البیت ‰، 1396.
    6. ـــــ؛ انوار الهدایه، القضاء، القدر و البداء؛ چ1، قم‏: تحقیق و تدوین و نشر مؤسسه معارف اهل البیت ‰، 1395.
    7. ـــــ؛ مصباح الهدی؛ نسخه خطی، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی، [بی‏تا].
    8. ـــــ؛ ابواب الهدی؛ تحقیق حسن جمشیدی؛ مقدمه، چ1، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1385.
    9. ـــــ؛ اساس معارف قرآن؛ مشهد: مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره 1094، [بی­تا].
    10. اقبال آشتیانی، عباس؛ آل نوبخت؛ تعریب علی هاشم الاسدی؛ چ1، مشهد:  مجمع البحوث الاسلامیه، 1383.
    11. ‏الطبرسى، احمد بن على؛ الإحتجاج على أهل اللجاج؛ ج‏2، تعلیق محمدباقر خرسان، چ1، مشهد:  نشر مرتضى، 1403ق.
    12. الایجی، عضدالدین؛ شرح المواقف؛ (4جلدی)، ج1؛ تصحیح بدرالدین نعسانى؛ چ1، قم: منشورات الشریف الرضى، 1325ق.
    13. البحرانى، ابن‏میثم؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ قم‏: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، 1406ق‏.
    14. التفتازانى، سعدالدّین؛ شرح المقاصد؛ ج1، بیروت: عالم الکتب، [بی­تا].
    15. جبرئیلی، صفرعلی؛ سیر تطور کلام شیعه؛ دفتر دوم، چ1، تهران‏: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
    16. جمعى از نویسندگان؛‏ ‏شرح المصطلحات الکلامیة؛ چ1، مشهد: آستان قدس رضوى، 1415ق.
    17. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ ج1، چ4، قم: نشر اسراء، 1383.
    18. ـــــ؛ مبادی اخلاق در قرآن؛ چ6، قم‏: مرکز نشر اسراء، 1387.
    19. ـــــ؛ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی؛ چ1، قم‏: اسراء، 1386.
    20. ـــــ؛ تبیین براهین اثبات وجود خدا؛ چ1، قم‏: مرکز نشر اسراء، [بی­تا].
    21. حکیمی، محمدرضا؛ مکتب تفکیک؛ چ1، تهران‏: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375.
    22. حلی (علامه)، حسن بن یوسف؛ تجرید الاعتقاد؛ تصحیح آیت‏الله حسن‏زاده آملى (همراه با کشف المراد)، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.
    23. خسروپناه، عبدالحسین؛ «خواجه نصیر مؤسس کلام فلسفی»، در:

     irip.ir/Home/Single/110

    1. ـــــ؛ کلام جدید با رویکرد اسلامی؛ چ1، قم‏: نشر معارف، 1389.
    2. ربانی گلپایگانی، علی و محمدعلی اسماعیلی؛ «روش­شناسی عقل‏گرایی فلسفی در کلام اسلامی»، کلام اسلامی؛ ش104، 1396، ص27-47.
    3. رضایی اصفهانی، محمدعلی؛ «تفسیر عقلی روشمند قرآن»؛ قبسات؛ ش23، تابستان 1381، ص120-133.
    4. سبحانى‏، جعفر؛ العقیدة الاسلامیة؛ قم: مؤسسه الامام الصادق †، 1425ق.
    1. ـــــ؛ بحوث فی الملل و النحل؛ ج2 و 7، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1414ق.
    2. ـــــ؛ الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل؛ چ3، قم‏: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، 1412ق.
    3. سبحانی، محمدتقی؛ «عقل‎گرایی و نص‏گرایی در کلام اسلامی»، نقد و نظر؛ ش3-4، تابستان و پاییز 1374، ص205-232.
    4. سلطانی، ابراهیم و احمد نراقی؛ کلام فلسفی؛ چ1، تهران‏: مؤسسه فرهنگی صراط، 1374.
    5. سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، هادی زارعی و حیدر سبزی؛ «روش‎شناسی کلامی علامه حلی»، کلام اسلامی؛ ش97، بهار 1395، ص147-165.
    6. شاکرین، حمیدرضا؛ «هستی­شناسی و معرفت­شناسی عقل در نگره تفکیک»، ذهن؛ ش82، تابستان 1399، ص31-50.
    7. ـــــ؛ روش‏شناسی عقاید دینی؛ چ1، تهران‏: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1395.
    8. شیرازی (صدرالمتألهین)، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ تفسیر القرآن الکریم؛ ج6، چ2، قم: انتشارات بیدار، 1361.
    9. شهرستانی، عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ بیروت: دار المعرفه، [بی­تا].
    10. صدر، السید محمدباقر؛ «فلسفتنا» موسوعة الشهید الصدر، ج1، ط1، قم‏: مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر، 1424ق.
    11. طباطبایى، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج3، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
    12. ـــــ؛ رسائل توحیدی؛ چ2‏، قم‏: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، 1388.
    13. ـــــ؛ شیعه؛ تدوین خسروشاهى؛ چ2‏، قم‏: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، 1387.
    14. ـــــ؛ شیعه در اسلام؛ چ5، قم: ‏مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، 1388.
    15. ـــــ؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ ج5، چ2‏، قم‏: صدرا، 1364.
    16. ـــــ؛‏ الشیعة: نص الحوار مع المستشرق کوربان؛ ترجمه جواد على کسار، چ2‏، ]قم:[ مؤسسة أم القرى، 1418ق.
    17. الطوسى‏، خواجه نصیرالدین؛ تجرید الاعتقاد؛ تحقیق حسینى جلالى؛‏ چ1، قم‏: دفتر تبلیغات اسلامى، 1407ق‏.
    18. ـــــ؛ شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات؛ ج2، قم‏: دفتر نشر کتاب، 1403ق.
    19. علی­تبار فیروزجایی، رمضان؛ فهم دین (مبانی کلامی، برایند و برونداد)، چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1390.
    20. علیدوست، ابوالقاسم؛ فقه و عقل؛ چ2‏، تهران‏: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، 1383.
    21. عمید زنجانی، عباسعلی؛ روش تفسیر قرآن؛ چ6، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387.
    22. فنائی، ابوالقاسم؛ درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید؛ قم: اشراق، 1375.
    23. قدردان قراملکی، محمدحسن؛ کلام فلسفی؛ چ1، قم‏: انتشارات وثوق، 1383.
    24. قزوینی، شیخ مجتبی؛ بیان الفرقان فی توحید القرآن؛ تعلیقات آیت‏الله سیدجعفر سیدان؛ ج1، قم: دلیل ما، 1389.
    25. کلینى، محمد بن یعقوب؛ الاصول من الکافی؛ 8جلدی، ج1، تصحیح على‏اکبر غفارى و محمد آخوندى؛ چ4‏، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
    26. لاهیجى، عبدالرّزاق؛ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام؛ ج1، قم‏: مؤسسه امام صادق، 1433ق.
    27. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ ج1، بیروت: موسسة الوفاء، 1404ق.
    28. مروارید، حسنعلی؛ تنبیهات حول المبدأ و المعاد؛ چ3، مشهد: آستان­قدس رضوی، 1391.
    29. مصباح یزدی، محمدتقی؛ تعلیقة علی نهایة الحکمه؛ چ1، قم‏: در راه حق، 1405ق.
    30. ـــــ؛ آموزش ‏فلسفه؛ ج1 و ‏2، چ2، تهران‏: شرکت چاپ و نشر بین‏الملل، 1379.
    31. مطهرى، مرتضی؛ مجموعه آثار؛ ج1، چ7، تهران: انتشارات صدرا، 1378.
    32. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج3، چ7، تهران: انتشارات صدرا، 1378.
    33. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج13، چ5، تهران: انتشارات صدرا، 1374.
    34. مظفر، محمدرضا؛ اصول الفقه؛ ج1، قم‏: انتشارات اسماعیلیان، [بی­تا].
    35. ـــــ؛ المنطق؛ قم‏: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1379.
    36. مفید، محمد بن نعمان؛ المسائل السرویة؛ چ1، قم: کنگرۀ بین‏المللی شیخ مفید، 1413ق.
    37. ـــــ؛ تصحیح اعتقادات الامامیة؛ چ1، قم: کنگرۀ بین المللی شیخ مفید، 1413ق.
    38. ملکی میانجی، محمدباقر؛ مناهج البیان فی تفسیر القرآن؛ ج1، تنظیم محمد بیابانی اسکوئی؛ چ1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375.
    39. ـــــ؛ توحید الامامیه؛ چ1، قم‏: تحقیق و نشر مؤسسه نشر معارف اهل البیت ‰، 1395.
    40. واعظ حلبی، محمود؛ تقریرات؛ [ج]، نسخه خطی، مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی، [بی­تا].
    41. ولفسن، هری اوسترین؛ فلسفه علم کلام؛ ترجمه احمد آرام؛ تهران‏: نشر الهدی، 1368.
    42. ـــــ؛ فلسفة المتکلمین؛ ج1، ترجمه مصطفی لبیب عبدالغنی؛ قاهره: المجلس الأعلی للثقافة، 2005م.
    43. یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفی؛ عقل و وحی؛ تهران‏: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385.
    44. Corbin, H.; "Imamologie et Philosophie", Le Shi'isme Imamite, Paris, 1970.
    45. Madelung, W.; "Imamism and Mutazilite Theology", Le Shi'isme Imamite, Paris, 1970.