استقرا و تجربه در نظر فارابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه بین المللی امام خمینی

چکیده

 
مشکل استقرا یکی از مسائلی است که فیلسوفان بسیاری برای حل آن کوشیده‌اند. اینکه آیا می‌توان با مشاهده جزئیات به دانش کلی و یقینی دست یافت، مسئله‌ای بوده که در تمام ادوار ذهن فیلسوفان را به خود مشغول داشته است. فارابی نیز در این مسیر گام نهاده و سعی کرده است در ابتدا استقرا را در قالب قیاس بریزد تا بتواند نتیجه حاصل از آن را یقینی کند؛ اما خودش ناکارآمدی آن را در می‌یابد، سپس با تلفیق استقرا و تمثیل، روشی جدید پیشنهاد می‎کند. در این نوشتار، درابتدا شرح فارابی بر استقرای ارسطو آن‏چنان‏که در آنالوطیقای اول آمده، بررسی می‌شود. در مرحله‌ بعد نظر فارابی در کتاب القیاس می‌آید و سپس «نقله» که حاصل تلفیق تمثیل و استقراست، به عنوان راهکار پیشنهادی او برای حل مشکل استقرا معرفی می‌شود. در آثار حکما و منطق‌دانان مسلمان ممکن است این بحث، یعنی نقله در ذیل بحث تمثیل مطرح شده باشد؛ ولی به نظر می‌رسد این کار تحت تأثیر متکلمان صورت گرفته باشد. تکنیک نقله ازآنجاکه امکان گسترش علم را فراهم می‌سازد، بیشتر برای حل مشکل استقرا کارآمد است. در ادامه تجربه در آثار فارابی بررسی می‌شود و در آخر، پس از تحلیل نظر فارابی در خصوص قیاسی‎کردن استقرا به این نتیجه می‌رسیم که قیاس به دلیل داشتن تفاوت ماهوی با استقرا، ابزار مناسبی برای توجیه استقرا نیست و نقله نیز هرچند دانش عمیق‎تری در باب موضوع مورد نظر تولید می‌کند، همچنان در دست‎یافتن به یقین ناکام می‌ماند.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‏سینا، ابوعلی؛ الشفاء- المنطق؛ راجعه و قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق سعید زاید؛ ج2، مکتبة آیةا... العظمی المرعشی النجفی، [بی‌تا].
  2. ـــــ؛ الاشارات و التنبیهات؛ تهران: دفتر نشر کتاب، 1377.
  3. ـــــ؛ الشفاء- المنطق؛ تصدیر و مراجعة الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق الدکتور ابوالعلا عفیفی؛ ج3، قم المقدسة: منشورات المکتبة آیةا... العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.
  4. الفارابی، ابونصر محمد؛ المنطقیات للفارابی؛ تحقیق محمدتقی دانش‏پژوه؛ قم: کتابخانه آیةا... مرعشی نجفی، 1408ق.
  5. الغزالی ابوحامد؛ معیار العلم فی فن المنطق؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1993م.
  6. پوپر، کارل ریموند؛ منطق اکتشاف علمی؛ ترجمه سیدحسین کمالی؛ تهران: علمی و فرهنگی، 1388.
  7. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ ج2، تصحیح و مقدمه هانری کربن؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380.
  8. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ نهایة الاقدام فی علم الکلام، ج1، قاهره: چاپ آلفرد گیوم، [بی‌تا].
  9. فارابی، ابونصر محمدبن محمد؛ احصا العلوم؛ ترجمه حسین خدیوجم؛ تهران: علمی و فرهنگی، 1348.

10. ـــــ؛ المنطق عند الفارابی الجزء الثانی: کتاب القیاس، کتاب القیاس الصغیر علی طریقة المتکلمین، کتاب التحلیل و کتاب الامکنة المغلطة؛ تحقیق د. رفیق العجم، بیروت: دارالمشرق، 1986.

11. ـــــ؛ المنطق عند الفارابی: کتاب البرهان و کتاب شرایط الیقین مع تعالیق ابن باجه علی البرهان؛ ماجد فخری؛ بیروت: دار المشرق، 1987م.

12. ـــــ؛ رسائل فلسفی فارابی: مجموعه دوازده رساله از آثار معلم ثانی؛ ترجمه سعید رحیمیان؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

13. ـــــ؛ فصول منتزعه؛ ترجمه و شرح حسن ملکشاهی؛ تهران: سروش، 1382.

  1. Aristotle; The Complete Works of Aristotle; Edited by Jonathan Barnes; Vol.1, Princeton University Press, 1984.
  2. Gyeky, Kwame;”Al-Farabi on Analysis and Synthesis”, Aperion: A Journal for Ancient Philosophy and Science; Vol.6, No.1, 1972, pp.33-38.
  3. ____; "Al-Farabi on the Logic of the Arguments of the Muslim Philosophical Theologians", Journal of the History of Philosophy; Vol.27, No.1, 1989, pp.135-143.
  4. Janos, Damien; Method, Structure and Development in Al-Farabi's Cosmology, Brill, 2012.
  5. Janssens, Jules L.; Experience (tajriba) in Classical Arabic Philosophy (al-Farabi- Avicenna), Quaestio; pp.45-62, 4 2004.
  6. McCasky, John P.; "Regula Socratis: The Rediscovery of Ancient Induction", Doctoral Dissertation; Stanford University, USA., 2004.
  7. Rescher, Nicholas; Al-Farabi's Short Commentary on Aristotle's Prior Analytics; Pittsburg University of Pittsburg Press, 1963.